Валянцін Голубеў: Трэба любіць Беларусь і быць беларусам

25 гадоў таму быў створаны аргкамітэт Беларускага народнага фронту.

Ён быў утвораны 19 кастрычніка 1988 года ў Мінску. Праз паўгода ў Вільнюсе прайшоў ўстаноўчы з'езд руху. Ля вытокаў арганізацыі, якая стала рухаючай сілай пераменаў і дамаглося незалежнасці краіны, стаялі вядомыя грамадскія дзеячы, пісьменнікі, журналісты і навукоўцы. Адзін з іх - дэпутат Вярхоўнага Савета Беларусі 12 склікання , доктар гістарычных навук, вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі Акадэміі навук Беларусі Валянцін Голубеў адказаў на пытанні сайта charter97.org.

- Як вы прыйшлі ў Беларускі народны фронт?

- Так атрымалася, што пра гісторыю Беларусі, бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня» я агулам даведаўся вельмі позна. Нават калі я скончыў універсітэт, то не ведаў, як выглядаюць гістарычныя сімвалы Беларусі. Усе тыя дакументы і кнігі, дзе распавядалася пра іх, знаходзіліся ў спецсховішчах. У адкрытым доступе іх не было. У тых падручніках, якімі мы карысталіся, зразумела, і блізка не было ўзгадвання ні пра Беларускую Народную Рэспубліку, ні пра незалежнасць.

Я паходжу з вясковай сям'і. Мае бацькі не мелі нейкай спецыяльнай адукацыі. Да 80-ых гадоў у нашай сям'і ніхто не распавядаў нават пра тыя рэпрэсіі, якія былі. Ахоўвалі такім чынам нас, дзяцей, каб мы не стварылі сабе якіх праблем. Усе разумелі, што савецкая ўлада за такую інфармацыю, за любую беларускую справу па галоўцы не пагладзіць.

Быў такі момант, калі мне захацелася пра гэта даведацца. Я служыў у ракетных войсках ва Украіне. Гэта было ў Вінніцы. Аднойчы пачуў, як афіцэры размаўлялі пра тое, як кіеўскія студэнты збіраліся і гаварылі пра незалежнасць Украіны. Гэта было сказана з асуджэннем, але я, калі пачуў, проста пазайздросціў гэтым студэнтам і падумаў: вось бы мне распавялі пра незалежнасць Беларусі. Я пра гэта нічога не ведаў, але нешта ў душы было...

У той жа самы час, у войску я ўступіў у КПСС. Сёння мне сорамна пра гэта казаць, але тады я гэта зрабіў сьвядома. Я нічога не ведаў пра КПСС і верыў таму, што усе казалі: што камуністы добрыя і шчырыя людзі, якія выступаюць за тое, каб усім было добра.

Патрыётам і нацыяналістам я стаў яшчэ да разумення злачыннай ролі партыі. Гэта адбылося пазней. У архіве я працаваў з дакументамі 16 стагоддзя, але зусім выпадкова мне патрапіла папка з дакументамі 30 гадоў мінулага стагоддзя. Я з жахам убачыў, што партыя знішчала сваіх жа людзей. Тады я пачаў цікавіцца гэтым перыядам. Потым я пабываў у Вільні. Там у аддзеле рукапісаў бібліятэкі літоўскай Акадэміі навук закоўваецца фонд з сігнатурай BNF - Беларускі нацыянальны фонд. Сярод іншых дакументаў ў ім знайшлася падборка часоў нямецкай акупацыі. Тады ў Рызе, якая была цэнтрам рэйхскамісарыяту Остланд, выходзілі беларускія газеты і часопісы. У мяне атрымалася пачытаць тыя артыкулы, што рыхтаваліся для публікацыі ў іх. Тады я ўпершыню даведаўся, хто такі Паўлік Марозаў, пра масавыя рэпрэсіі. Там прыводзіліся такія факты, якія не маглі не прыцягуць увагу і не прымусіць задумацца і пра мае месца у сваей дзяржаве, і пра месца Беларусі ў свеце.

Сваю ролю адыграў і Інстытут гісторыі. Разам са мной у аспірантуру тады паступаў такі вядомы гісторык, як Віталь Скалабан, які займаўся пытаннямі 1917-18 гадоў, беларускімі нацыянал-камуністамі, стварэннем БССР. Такія кантакты многа давалі.

Вялізным штуршком стала дзейнасць Міхаіла Гарбачова і палітыка галоснасці, калі дазволілі гаварыць пра тое, што адбывалася раней. Тады я пачаў працаваць з Зянонам Пазьняком. Усе гэта паўплывала на далейшы шлях.

Нажаль я не быў на сходзе «Мартыралогу», калі ўтвараўся аргкамітэт Беларускага народнага фронту і не ездзіў у Вільню на першы з'езд. Стаяла пытанне аб тым, каму паехаць ад нашага Інстытуту гісторыі — мне ці прафесару Георгію Штыхаву. Канешне, я саступіў.

Практычна ўвесь Інстытут, уся моладзь тады лічыла сябе прыхільнікамі БНФ. Больш актыўна я далучыўся як агітатар падчас выбараў у Вярхоўны Савет СССР у 1989 годзе. У наступным годзе я стаў дэпутатам парламента Беларусі. У палітыку мяне падштурхнулі дзьве рэчы. Па-першае, Зянон Пазьняк настойліва прасіў мяне вылучыцца кандыдатам у дэпутаты Вярхоўнага Савета. Па-другое, тады ў мікрараёне Паўднёвы Захад людзі праводзілі сход для таго, каб высунуць свайго прадстаўніка. Да мяне ў хату прыйшлі і папрасілі, каб я згадзіўся стаць ім. У сваіх лістоўках я падпісваўся як кандыдат Беларускага народнага фронту, але быў вылучаны менавіта сходам жыхароў.

- Ці было тады адчуванне, што літаральна праз пару год Беларусь атрымае незалежнасць, а СССР разваліцца?

- На нашых пікетах былі бел-чырвона-белыя сцягі і лозунг «Галасуй за Голубева — галасуй за Беларусь». З людзьмі было вельмі проста размаўляць. Я адкрыта казаў, што выступаю за незалежнасць Беларусі. Хаця тады нават мы не маглі паверыць у тое, што Савецкі Саюз можа так хутка знікнуць. Мы проста ставілі такую задачу. БНФ тады называўся Беларускі Народны Фронт за перабудову «Адраджэнне». Гэта значыць - у падтрымку перабудовы. А яе Міхаіл Гарбачоў рабіў не для знікнення СССР, а для яго рэфармавання. Але Фронт адразу заявіў, што будзе змагацца за незалежнасць Беларусі.

- Дарэчы, часта праводзяць паралелі паміж познім СССР і сеннешняй Беларуссю. Ці можна параўноўваць іх?

- Я і сам часам заўважаю такія паралелі. Яны ёсць - у настроях людзей, у эканоміцы. Тады, у канцы 80-ых, савецкая мадэль сябе вычарпала. Тое ж самае сёння адбываецца і ў Беларусі. Людзі перасталі ўспрымаць КПСС тады, калі яна паспрабавала цалкам, татальна усё кантраляваць. Зараз у Беларусі адбываецца прыблізна тое ж самае. Нейкае падабенства ёсць і ў інфляцыі. Канешне, сёння сітуацыя лепш, чым тады. У той час не было чаго есці і што апрануць. Калі я стаў дэпутатам, у мяне не было нават плашча. Нашаму Інстытуту выдзелілі тры плашчы, і адзін з іх аддалі мне. Памятаю, што ён быў вытворчасці Бабруйскай фабрыкі і на чатыры памеры больш, чым трэба. Але калектыў Інстытуту аддаў яго мне, каб я мог па-чалавечы выглядаць.

Зараз такога, канешне ж, няма, але ёсць іншае. Тады перад Міхаілам Гарбачовым доўгі час быў Леанід Брэжнеў, была абсалютна аднолькавая палітыка, якая проста надакучыла. Сёння таксама адчуваецца, што людзям усё прыелася. Калі ў 1994 годзе ў Лукашэнкі быў агромны запас даверу, то зараз, пасля амаль 20 гадоў на адной пасадзе і нерэалізаваных абяцаннях, людзі яго ўжо не ўспрымаюць і жадаюць пераменаў.

- Перамены у пачатку 90-ых праходзілі вельмі імкліва. Як атрымалася ў некалькіх дзесяткаў дэпутатаў апазіцыі дабіцца сваіх мэтаў? Большасць жа ў Вярхоўным Савеце складалі камуністы.

- Мы былі ў меньшыні у парламенце, але адчувалі падтрымку бальшыні народа. Нам было вельмі проста. Мы рабілі тое, чаго хацела большасць людзей. Нас падтрымлівалі, намі ганарыліся, перад намі ставілі задачы, якія мы імкнуліся дасягнуць. Тады было менш апатыі, чым сёння, кожны чалавек хацеў займацца палітыкай. Людзі прыносілі што маглі: хто - капейку, хто - свой час, хто - розум і ідэі.

- Адным з самых важных дасягненняў лічаць прыняццё Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце і наданне ёй статусу канстытуцыйнага закону. Вы былі адным з аўтараў гэтага дакумента.

- Мяне проста папрасілі проста зрабіць «балванку» для яе. Але яна бралася не з галавы. Перад намі Украіна і Расія прынялі свае Дэкларацыі аб суверэнітэце. Іх можна параўнаць з беларускай - яны шмат у чым супадаюць. Я проста прыстасаваў тую форму да беларускай рэчаіснасці. Далей яе ўжо пачалі дапрацоўваць у парламенце.

- Але ж камуністычная большасць Вярхоўнага Савета была супраць незалежнасці?

- У Вярхоўным Савеце - і пра гэта мы гаварылі тады з Зянонам Пазьняком - мы бачылі, што беларусы застаюцца беларусамі незалежна ад таго якую палітычную сілу прадстаўляюць. І ў неабходны момант яны прагаласавалі так, як трэба для Беларусі. Гэта былі вельмі складаныя галасаванні — за Дэкларацыю, за змену назвы дзяржавы, за сімволіку. У выніку мы змаглі пераканаць камуністычную большасць падтрымаць нашы прапановы. У гэта сёння вельмі складана паверыць, але толькі гэтым тэзісам — што беларус застаецца беларусам — я магу растлумачыць, чаму так атрымалася.

Прыняцце ключавых рашэнняў адбывалася тады, калі на Вярхоўны Савет аказвалі націск і знутры — апазіцыя, і звонку — народ на плошчы. Было проста працаваць, калі там стаялі тысячы людзей. Мы змаглі дабіцца прамой трансляцыі сесіі Вярхоўнага Савета па радыё і тэлебачанні і як толькі апазіцыі была неабходна падтрымка, людзі кідалі ўсё і ішлі на плошчу. Тысячы, дзесяткі тысяч чалавек проста стаялі ў нашу падтрымку. І гэта бачылі нашы апаненты. Яны спрабалі заклікаць прыйсці сваіх прыхільнікаў, звозілі іх на аўтобусах, але ўсе гэта было смешна, бо ўсе разумелі, што гэта - фікцыя. Нас жа падтрымліваў народ, і не перамагчы ў такой сітуаці было нельга.

Дзень, калі дэнансавалі пагадненне аб стварэнні СССР, - 8 снежня 1991 года - быў пераломным для мяне. Я яго добра памятаю. Усе, Савецкага Саюза больш няма, Беларусь — незалежная дзяржава, Мінск - сталіца СНД. Была эйфарыя, радасць, не ўсе нават паверылі, што такое адбылося, што СССР ужо няма. Упершыню Расія падпісала дамову з Беларуссю, як з раўнапраўнай дзяржавай. Гэта быў вялізарны крок да сапраўднай незалежнасці.

- Радасць і эйфарыя была нядоўгай - ужо ў 1994 годзе пачалося вяртанне старой сістэмы. Чаму так здарылася?

- У сярэдзіне дзевяностых гадоў адбылося вельмі шмат зменаў. «Ачухалася» дзяржава і пачала ўмешвацца ў грамадскае жыццё і справы палітычных партый. Пачалі актыўна працаваць спецслужбы. Улады таксама пастаянна выступалі супраць БНФ, які ў той час фактычна падзяліўся на дзьве часткі. Адна з іх засталася на вуліцы - Віктар Івашкевіч, Вінцук Вячорка, якія працавалі з людзьмі. Другая частка - апазіцыя БНФ у Вярхоўным Савеце на чале з Зянонам Пазьняком - ператварылася ў штосці кшталту палітычнай эліты. Мы пачалі рыхтаваць дакументы і законы для незалежнай беларускай дзяржавы, але на самой справе аказалася, што тая незалежнасць, пра якую мы марылі, не адбылася. І фронтаўская эліта аказалася адарваная і ад асноўнай часткі БНФ, і ад народу. Мы працавалі ў парламенце ў той час, як трэба было працаваць на вуліцы. Але бачна гэта толькі зараз, тады падавалася, што мы ўсё робім правільна.

- У 1996 годзе БНФ фактычна вярнуўся на вуліцу і стаў арганізатарам і рухавіком «Мінскай вясны»...

- Ёсць такі выраз: двойчы ў адну раку ўвайсці нельга. Грамадства тады было ўжо іншым, і старыя лозунгі не працавалі. Незалежнасць? - Большасці здавалася, што яе ўжо дасягнулі. Змаганне з наступствамі Чарнобыльскай катастрофы? - Пры дапамозе БНФ быў прыняты закон аб перасяленні людзей з забруджаных тэрыторый. Не было ідэі, якая б здолела аб'яднаць усю нацыю.

Акрамя таго, у новых людзей, якія прыходзілі ў апазіцыю, не было такога імпэта і самаахвярнаці, як у канцы 80-ых гадоў. За час сваёй палітычнай дзейнасці я нічога не набыў, акрамя ведаў і вопыту. Сёння ж атрымоўваецца так, што многія людзі, якія толькі прыйшлі ў палітыку, ужо хочуць нешта ад гэтага мець.

- Пасля БНФ старціў былую папулярнасць, перажыў некалькі расколаў. Чаму такое адбылося?

- Тады меркаванні групы актыўных дзеячоў Фронта - Лявона Баршчэўскага, Пятра Садоўскага, Вінцука Вячоркі - разыйшлася з падыходамі Зянона Пазьняка. Ён спрабаваў кіраваць усім з-за мяжы. Мы прапанавалі яму заставацца ганаровым старшынем, але лічылі, што кіраўніком арганізацыі павінен заставацца чалавек, які жыве ў Беларусі.

Я ведаю Зянона Пазьняка даўно. Ён яшчэ да гэтага рыхтаваўся стварыць кансерватыўна-хрысціянскую партыю. Можа нават і без назвы БНФ. Фронт, як шырокі рух, рана ці позна знік бы. Гэта магло адбыцца ў тым выпадку, калі б у Беларусі нармальна развівалася партыйнае будаўніцтва, калі б стварался партыі, якія б прызнаваліся дзяржавай і свабодна ўдзельнічалі ў грамадска-палітычным жыцці.

- Вы сёння не ўваходзіце ні ў якую з партый, якія ўзніклі пасля расколу Фронта, але пры гэтым, лічыце сябе «фронтаўцам».

- Так, лічу. Пасля чарговых выбараў старшыні я выйшаў з Партыі БНФ, якую ўзначальвае Аляксей Янукевіч. Мне даслалі ліст, у якім прасілі пацвердзіць сваё членства ў ёй і тое, што я падтрымліваю палітыку новага кіраўніцтва. Я ніколі не буду ў арганізацыі дзеля таго, каб падтрымліваць таго ці іншага лідэра. У свой час у БНФ была мэта, і мы маглі змагацца за яе і спрачацца пры гэтым. Гэтыя ж маладыя людзі вырашылі, што трэба выказванне асабістай адданасці. Я гэта даўно перажыў - яшчэ пры камуністах. Таму лічу правільным тое, што перад прэзідэнцкімі выбарамі 2010 года аказаўся не ў гэтай арганізацыі.

- Тады з партыі сыйшлі амаль усе айцы-заснавальнікі Фронту

- Не столькі сыйшлі, колькі нас адтуль выштурхнулі. Людзі, якія нічога не зрабілі, а проста хацелі кіраваць казалі: вы рабілі не так, вы нам не патрэбныя, замінаеце, дайце маладым нешта зрабіць... Калі ласка, рабіце. Калі быў створаны Беларускі Народны Фронт, досьвед нашых старэйшых сяброў - Рыгора Барадуліна, Васіля Быкава, Анатоля Грыцкевіча — быў вельмі важным для нас. Яны былі сябрамі Сойму, іх насілі на руках. Зараз, нажаль, у Фронта не засталося такіх знакавых асобаў. Партыя не можа існаваць без пазнавальных паважаных людзей. Яна павінна рабіцца не для сябе, а для народа, для дзяржавы. А калі партыя патрэбна для таго, каб рабіць свой «гешэфт», то яна перастае быць структурай для перамогі. Гэты было не для нас.

- Разам з вамі Фронт тады пакінуў Віктар Івашкевіч, якога нядаўна ня стала. Кім быў для вас гэты чалавек?

- Я ведаў Віктара вельмі добра і вельмі рады, што лёс звёў нас разам. Мы з ім працавалі не толькі ў Беларускім народным Фронце, але і ў таварыстве філаматаў, «Народным універсітэце», у рабочым руху. Ён быў рухавіком усёй махіны не толькі БНФ, але і дэмакратычнай апазіцыі з канца 80-ых гадоў. Усе мітынгі, шэсці, паездкі па Беларусі прапаноўваліся, планаваліся і рабіліся, як правіла, ім. Ён быў сакратаром Управы БНФ, распрацоўваў стратэгію арганізацыі. Але за ім заўсёды заставалася тактыка. Віктар знаходзіў прыхільнікаў, сродкі, грошы. Ён страшэнна верыў у нашу канчатковую перамогу. Гэта вельмі мужны, светлы і магутны чалавек. Я ўпэўнены, што Беларусь пра яго яшчэ даведаецца.

Думаю, што вельмі важна распавесці пра яго людзям. Можа быць мы правядзем канферэнцыю, зробім зборнік успамінаў. Калі мы не будзем расказваць пра нашых людзей, то праз 50 год пра іх забудуць. Я часта чытаю старажытныя тэстаменты. Звычайна яны пачынаюцца словамі «Памяць чалавечая слабая». Людзі даўно зразумелі, што калі не запісваць, то разам са смерцю чалавека можа знікнуць і тое, што было ў яго галаве, знікае памяць аб ім. Таму я і хачу напісаць аб гэтым.

- У свой час Фронт змог аб'яднаць людзей, высунуўшы ідэю незалежнай дзяржавы са сваёй мовай, нацыянальнымі сімваламі, адраджэннем традыцый і гістарычнай памяці. Дыктатар Лукашэнка падчас свайго выступу ў Магілёўскім універсітэце 17 кастрычніка сказаў, што нацыянальная ідэя Беларусі дагэтуль не сфармуляваная. Ці згодныя вы? Як вы самі маглі б сфармуляваць нацыянальную ідэю для беларусаў?

- Зусім нядаўна я выступаў на канферэнцыі, прысвечанай паўстанню пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Да гэтага атрымалася знайсці дакумент, у якім ёсць пароль паўстанцаў «Каго любіш — люблю Беларусь». У гэтых словах заключаная ўся нацыянальная ідэя. Трэба любіць Беларусь і быць беларусам.

Я не магу сказаць, што незалежнасць ужо стала незваротнай. Небяспекі вельмі шмат — гэта і тыя саюзы, якія заключаюцца з Расіяй, і адносіны да ўласнай гісторыі, і да мовы. Калі ўлады не зменяць сваё стаўленне да гэтага, прыхільнасці з боку патрыётаў, нацыяналістаў у іх не будзе.

Нядаўна я быў на ІІІ кангрэсе даследчыкаў Беларусі ў Каўнасе. У ім удзельнічала каля 300 чалавек. Там я пабачыў столькі нармальнай, разумнай моладзі, людзей, якія не плачуцца і не звяртаюць увагі на забароны, а робяць справу - самі будуюць сябе, выдаюць газеты і часопісы, вучацца ў сферы эканомікі, гавораць па-беларуску. Яны гатовыя кіраваць дзяржавай. Быць гатовым і ведаць што рабіць у пэўны момант - вельмі важна. Калі б у свой час не было Беларускай сацыялістычнай грамады — не было б БНР, не з'явіліся б беларускія нацыянал-камуністы і не было б БССР. А не было б БССР — ніколі б не стала Рэспублікі Беларусь. Калі б «з'елі» ўжо тады, сёння аднавіцца было б немагчыма. Не былі б гатовыя людзі, якія стварылі Беларускі народны фронт — хто ведае, ці был б здабытая незалежнасць.

Заўсёды павінны быць людзі, якія змогуць у пэўны момант узяць уладу і змогуць ствараць дзяржаву. Я такіх людзей бычу, таму і ўпэўнены, што рана ці позна - думаю, што гэта будзе вельмі хутка - Беларусь вернецца і да сваёй мовы, і да шанавання нацыянальнай сімволікі і гісторыі.