Да пытання пра «дыялог»: чаму Лукашэнка абыгрывае ЕЗ?

У апошні час думкі пра будучае вяртанне да палітыкі дыялогу і пра «пацяпленне» ў адносінах ЕЗ і беларускіх уладаў сталі агульным месцам.

У рэальнасці такога «пацяплення» практычна ніхто ўжо не сумняваецца, і вось ужо Андрэй Саннікаў выступае з прэвентыўным пратэстам з нагоды дамоўленасцей, якія яшчэ не здарыліся.

Аднак перспектыва размарозкі мне асабіста ўяўляецца ў цёмных танах. Вызваленне палітвязняў непазбежна ўжо ў сілу таго, што рана ці позна ў іх скончацца тэрміны.

Але вельмі цяжка паверыць у тое, што ў існуючай сітуацыі Лукашэнка будзе гатовы пайсці на іх рэабілітацыю. А без выканання гэтай умовы наступленне пацяплення будзе адназначна ацэнена як перамога мясцовай дыпламатыі і як чарговае паражэнне еўрапейскай. Кожны палітвязень будзе рады выйсці на свабоду нават на дзень раней адмеранага беларускай Фемідай тэрміну, але пераканаць грамадскасць у тым, што недаседжаны месяц трохгадовага тэрміну з'яўляецца значным дасягненнем перамоваў, практычна нерэальна.

Для лепшага разумення перспектыў маючага адбыцца пацяплення я хацеў бы вярнуцца да аналагічнага, папярэдняга перыяду і гісторыі ўзаемаадносін ЕЗ-Беларусь.

Я адношу яго да лета-восені 2011 года, калі было выпушчана некалькі груп палітвязняў. Самым яркім момантам той восені стаў «скандал Младэнава».

Гісторыя пытання: калі таемнае становіцца відавочным

Нагадаю, што міністр замежных спраў Балгарыі правёў таемныя перамовы з Лукашэнкам, у ходзе якіх дамовіўся, што ўсе палітвязні будуць адпушчаныя да канца кастрычніка 2011 года, а ў краіне будуць арганізаваныя круглыя сталы з апазіцыйнымі сіламі «па пытаннях развіцця краіны». Беларусь жа атрымае разморозку адносін і некалькі мільярдаў. Гэтыя перамовы раптам сталі відавочнымі, пасля «зліву» ў замежную прэсу перапіскі Мікалая Младэнава з Кэтрын Эштан. Практычна адразу пасля гэтага беларускія ўлады спынілі рух наперад, сітуацыя пачала павольна пагаршацца і застаецца замарожанай да цяперашняга часу.

Такім чынам, абнародаванне дамоўленасцей стала для беларускіх уладаў падставай для адмовы ад іх. Міністр замежных спраў Польшчы Радаслаў Сікорскі, які, па чутках, ініцыяваў сліў інфармацыі, стаў «злым геніем» беларускай палітычнай зімы. Сліў інфармацыі быў названы грубай памылкай. У цэлым стаўленне большасці аглядальнікаў да пытання публічнасці перамоваў можна апісаць так: гэта тактычнае пытанне, якое не патрабуе асобнай увагі і абмеркавання; сакрэтныя перамовы дазваляюць выконваць дамоўленасці без репутацыйных выдаткаў, а таму ў сапраўдны момант пераважныя.

Праілюструем гэтую пазіцыю урыўкам артыкула журналісткі БелаПАН Таццяны Каравянковай:

«У апошні час назіраецца ўражлівая актыўнасць беларускага знешнепалітычнага ведамства... Пастаянна адбываюцца сустрэчы - як тыя, пра якія паведамляецца ў СМІ, так і больш канфідэнцыйныя перамовы... Тое, што трапляе ў прэсу, гэта далёка не ўсё, што адбываецца паміж двума бакамі», - кажа палітолаг [Юрый Чавусаў] і адзначае, што ЕЗ, навучаны горкім вопытам 2011 года, не афішуе ход перамоваў.

Тады, у 2011-м, калі пасля візіту ў Беларусь міністра замежных спраў Балгарыі Мікалая Младэнава адбылася ўцечка ў прэсу інфармацыі аб дамоўленасці аб вызваленні палітвязняў, рэакцыя афіцыйнага Менска была накіраваная на тое, каб не дапусціць страты твару, вынікам чаго стала замарозка сітуацыі.

Рэпутацыя ўзамен на падман

Вазьму на сябе смеласць выступіць супраць падобнага падыходу да пытання публічнасці перамоваў і дамоўленасцяў. З майго пункту гледжання, публічнасць і адкрытасць перамоваў ЕЗ-Беларусь - стратэгічнае рашэнне, у значнай ступені ўплывае на эфектыўнасць і доўгатэрміновую ўстойлівасць вынікаў. Давайце паглядзім, што мы маем у актыве перад чарговым пацяпленнем? Такім чынам, «ЕЗ, навучаны горкім вопытам», праводзіць перамовы непублічна. Ужо 1:0 на карысць беларускай дыпламатыі: выдрэсіравалі ЕЗ, робіць, што загадаюць.

Зараз давайце падумаем пра практыкі непублічнай дыпламатыі ў Беларусі. Мы маем багаты вопыт падобных дамоўленасцей з нашым усходнім суседам, трапна названых публіцыстамі «бабло ў абмен на пацалункі». Вядомая і дынаміка гэтага працэсу: кіраўнікі Расеі, носьбіты зусім адрознай ад еўрапейскай дыпламатычнай культуры, раней былі не супраць абмеркаваць усё за зачыненымі дзвярыма. Гэта рэгулярна прыводзіла да «пацешных» канфузаў: можна для прыкладу ўспомніць эпічныя штогадовыя перамовы аб кошце за газ. Але ў апошнія гады нават яны перайшлі да публічнага агучвання вынікаў перамоваў адразу пасля іх правядзення з беларускім лідарам перад прэсай, а таксама да іх выразнага афармлення.

Што ж можна сказаць пра еўрапейскіх палітыкаў, якія паступаюць наадварот, пераходзячы ад адкрытай публічнай палітыкі да кулуарнай «рэалпалітык», бачачы перад сабой прыклад Расеі і набіўшы нямала сваіх гузоў?

Яны загадзя выракаюць сябе на паразу, гуляючы на чужым полі па чужых правілах.

У публіцыстыцы часта можна сустрэць абвінавачванні апазіцыі ў «бездапаможнасці» і шматгадовай «гісторыі паражэнняў». Пры гэтым я амаль не сустракаў падобных выказванняў у бок еўрапейскай дыпламатыі ў адносінах да Беларусі, хоць яна ў поўнай меры гэтага заслугоўвае. Магчыма, нашы аналітыкі проста праяўляюць вялікую ветлівасць у адносінах да знешняга гульцу? Па-за публічнай прасторы людзі, з якімі я маю зносіны, з нязменным скепсісам ставяцца да любых новых ініцыятыў ЕЗ: «Платформа мадэрнізацыі Усходу? Візіт спецпрадстаўніка спецкамітэту ЖДЛОРП Маў’ера Сложнадопулуса? Ну-ну, ведаем гэты танец, вывучылі. Крок наперад - два крокі назад».

Не выключаю, што ў еўрапейскай дыпламатыі на самай справе нямала заслуг у Беларусі. Аднак даведацца пра іх можна толькі пры дапамозе «вангавання» (ад імя вядомай празорліўкі) - калі эксперт выступае з заявай, у якой адвольна і не турбуючы сябе доказамі звязвае якую-небудзь значную палітычную падзею з візітамі або перамовамі, якія мінулі некалькі тыдняў таму.

Не ведаю, ці задумваецца нехта «па той бок» аб падобных репутацыйных выдатках, калі адпраўляецца на чарговыя перамовы?

У святле апошніх бедных навін, якія даносяцца «з-за зачыненых дзвярэй», дыпламаты наогул не вельмі задумваюцца пра доўгатэрміновыя перспектывы сваіх дзеянняў. Хоць я ўдзячны ўсім тым, хто не апусціў рукі і працягвае спрабаваць вырашыць «беларускае пытанне».

Я таксама вельмі паважаю такіх людзей як Мікалай Аўтуховіч і Мікалай Статкевіч, цаню іх устойлівасць. Але пытанне палітвязняў у Беларусі ў сапраўдны момант - гэта ўжо не пра іх, а пра перспектывы «заходу на наступны круг». Гэта пытанне аб тым, колькі людзей апынецца ў турме для таго, каб Лукашэнка мог пачаць чарговы нявольніцкі аўкцыён. Апынуся там я ці ты, чытач? Менавіта пра гэта - пра тое, як разарваць цыкл гандлю палітвязнямі, - варта думаць еўрапейскаму палітыку, які працуе з гэтай тэмай.

Чаму так важна выйсці з-за кулісаў?

Таму я лічу ўчынак таго чалавека, які апублікаваў перамовы Младэнава ў 2011 годзе, верным? «Адкат» дамоўленасцей быў вынікам таго, што беларускі бок так ці інакш не планаваў выконваць іх. Ці планаваў зрабіць гэта ў той форме, у якой ён лічыць выкананымі свае дамоўленасці перад выбарамі 2010 года.

Нагадаем, што, па неаднаразовым заявам Лукашэнкі, у яго існавалі нейкія дамоўленасці з чыноўнікамі ЕЗ, якія ён цалкам і безумоўна выканаў: «Калі казаць пра выбары, то прэзідэнцкія выбары я праводзіў па паняццях. Па паняццях Еўрапейскага звяза. Мы цалкам адышлі ад нашага заканадаўства». У логіцы беларускіх уладаў менавіта ЕЗ парушыў дамоўленасці - «з-за дзіўнай еўрапейскай палітыкі страчана шмат часу».

Таксама, зыходзячы з гэтай логікі, у Беларусі ніколі не было палітвязняў, бо, па словах Лукашэнкі: «у нас няма артыкула такога ў Крымінальным кодэксе». А значыць, няма магчымасці атрымаць у выніку кулуарных перамоваў гарантый таго, што ў будучыні не з'явяцца новыя палітвязні: яны заўсёды будуць для ўладаў «звычайнымі хуліганамі і крымінальнікамі».

Фармальна дамова не парушаная, а арбітра, да якога можна звярнуцца для вырашэння сітуацыі, няма: ім можа быць толькі грамадская думка.

Тая самая «боязь страціць твар», якая сарвала план Младэнава, павінна актыўна выкарыстоўвацца еўрапейскімі палітыкамі для забеспячэння дадатковых рычагоў уплыву на беларускія ўлады. Страта твару павінна адбывацца пры парушэнні сутнасці (не літары) дамоўленасцей, а не пры выкананні дамоўленасцей. Гэта магчыма толькі пры адкрытых публічных перамовах, інфармацыя аб ходзе і выніках якіх даступная грамадзянам Беларусі.

Калі беларускія ўлады сапраўды зацікаўленыя ў «адлізе», неабходна настойваць на тым, каб перамовы вяліся на полі ЕЗ і па правілах - а гэта значыць максімальна публічна і адкрыта. Калі беларускія ўлады не гатовыя да гэтага - значыць яны і не плануюць колькі-небудзь сур'ёзнага збліжэння, а толькі прамацваюць магчымасць у чарговы раз прадаць «пацалункі» даражэй, і еўрапейскім дыпламатам не варта ўвязвацца, паколькі гэта прывядзе толькі да пагаршэння сітуацыі і іх уласнай рэпутацыі .

Такім чынам, поўная адмова ад «кулуараў», у маім разуменні, - гэта неабходная папярэдняя ўмова, без якой немагчыма дасягненне доўгатэрміновых устойлівых вынікаў.

Ідэальным варыянтам (хоць і відавочна ўтапічным) я лічу рассакрэчванне бягучага перамоўнага працэсу, апублічванне вынікаў і ходу любых новых сустрэч з дапамогай спецыяльных камюніке, а таксама актыўнае забеспячэнне доступу да гэтай інфармацыі журналістаў і экспертаў у краіне.

Ягор Мароз, «Новая Европа»