Рустам Імбрагімбекаў. За дзяржаву крыўдна

Сцэнарыст легендарных фільмаў «Белае сонца пустыні» і «Стомленыя сонцам» змагаецца з дыктатурай.

Рустама Ібрагімбекава ведаюць ва ўсім свеце па яго фільмах «Белае сонца пустыні», «Стомленыя сонцам», «Урга. Тэрыторыя кахання», «Сібірскі цырульнік» і іншым. Стварыўшы сапраўдныя шэдэўры і стаўшы кумірам мільёнаў, гэты чалавек не стаў «адпачываць на лаўрах», а вырашыў напісаць яшчэ адзін сцэнар - палітычны - для свайго народа.

Сёння Ібрагімбекаў - адзіны кандыдат ад дэмакратычных сілаў у прэзідэнты Азербайджана - даў інтэрв'ю галоўнаму рэдактару сайта charter97.org Наталлі Радзінай.

- Рустам Мамедавіч, па-першае, карыстаючыся выпадкам, дазвольце выказаць вам падзяку. Як і мільёны людзей, я расла на вашых фільмах. Што вас прымусіла ў 74 гады заняцца палітыкай і вылучыцца кандыдатам у прэзідэнты?

- Я палітык паняволі. Некалькі гадоў таму разам з выдатнымі паэтамі, пісьменнікамі і навукоўцамі мы стварылі Форум інтэлігенцыі, на якім паспрабавалі закласці хоць нейкія асновы грамадзянскай супольнасці ў Азербайджане і сфармаваць якую-ніякую грамадскую думку. Шэрагі нашы неўзабаве папоўнілі некалькі сотняў чалавек. Мы абмяркоўвалі самыя важныя праблемы грамадства: ад адукацыі да карупцыі, спрабавалі ўступіць у дыялог з уладай, але, на жаль, у адказ на нас абрынуліся паклёп, пераследы, звальненні з працы, крымінальныя справы.

Так працягвалася два-тры гады. Наогул, раней я быў чалавекам, далёкім ад палітыкі, заўсёды лічыў, што праўда ў маіх творах - гэта ўжо выкананне грамадзянскага абавязку. У савецкі час я не быў камуністам, не быў, вядома, і дысідэнтам - стараўся палітыку не заўважаць. Але тут я звярнуў увагу, што наша апазіцыя ўжо прыкладна гадоў 20 абсалютна раз'яднаная. Палітычныя партыі знаходзяцца ў даволі складаных адносінах, а паколькі ў Азербайджане з 1993 года ўсе выбары - ад муніцыпальных да прэзідэнцкіх - фальсіфікуюцца, я паспрабаваў нашу дэмакратычную апазіцыю аб'яднаць. Што мне, да ўсеагульнага здзіўлення, удалося менавіта таму, што я роўнааддалены ад усіх партый.

У выніку мы стварылі Нацыянальную раду. Гэта адбылося прыкладна два месяцы таму назад. Але як кажуць, ініцыятыва каральная: мяне абралі старшынёй гэтай рады, хоць я казаў, што не вельмі падыходжу для такой працы. Мне сказалі, што, калі я не пагаджуся, Нацрада распадзецца.

Яшчэ праз месяц у сувязі з надыходзячымі прэзідэнцкімі выбарамі мы пачалі вылучаць адзінага кандыдата ад дэмакратычных сілаў, і зноў выбар паў на мяне. Тут я супраціўляўся яшчэ больш рашуча і адчайна, але зноў быў прыведзены довад, што я з'яўляюся адзінай фігурай, якая прымірае і задавальняе ўсіх. Прыйшлося пагадзіцца, хоць я вельмі ўразлівы кандыдат у сувязі з тым, што ў мяне другое, расейскае грамадзянства.

І цяпер усё залежыць ад таго, ці ўдасца мне вырашыць гэтую праблему. Я падаў заяву з просьбай выйсці з расейскага грамадзянства і напісаў ліст на імя Уладзіміра Пуціна. І вось чакаю: калі гэта не адбудзецца, то мяне наўрад ці зарэгіструюць кандыдатам у прэзідэнты Азербайджана, хоць такой прамой заканадаўчай забароны не існуе. Кандыдат у прэзідэнты не можа мець двайное грамадзянства, але ў мяне яго фактычна няма, паколькі двайное грамадзянства існуе ў тым выпадку, калі паміж дзяржавамі ёсць нейкія дамоўленасці з гэтай нагоды.

Таму, у прынцыпе, пры жаданні гэты пункт маёй біяграфіі можна абыйсці, але ўлады робяць усё наадварот: адкрылі супраць мяне крымінальную справу, пасадзілі некалькіх блізкіх людзей, абвінавачваюць іх у спробах узброенага перавароту і яшчэ чорт ведае ў чым. Вядома, яны паспрабуюць мяне не зарэгістраваць.

- Знаёмая сітуацыя. Такі сёння перадвыбарчы Азербайджан?

- Так, сітуацыя жахлівая. Вось, напрыклад, ініцыятыўная група вылучыла маю кандыдатуру. Яе належыць рэгістраваць у муніцыпалітэце. Прадстаўніка свайго яны не даслалі, а калі мы да іх прыйшлі, яны парвалі пратакол і выкінулі яго ў сметніцу.

Некалькі чалавек кансультавалі мяне з нагоды выбарчага заканадаўства. У выніку - аднаго з іх арыштавалі, падкінуўшы зброю на лецішча і ў кватэру. Потым было абвешчана, што гэта нібыта прадстаўнік «тэрарыстычнага крыла Нацыянальнай рады». Цяпер гэтага чалавека будуць судзіць.

Нядаўна я сустрэў у самалёце былога кіраўніка справамі прэзідэнта Азербайджана Гейдара Аліева. Падвёз яго да Кіеўскага вакзала, а праз некалькі дзён гэтага чалавека арыштавалі і зараз нешта «шыюць» - нібыта ў яго знайшлі нейкія залатыя манеты. Людзям увесь час нешта падкідваюць.

Практычна немагчыма выязджаць у раёны Азербайджана. Там улады ладзяць нібыта грамадзянскія пікеты, якія на самой справе складаюцца з паліцэйскіх у цывільным. Не пускаюць прадстаўнікоў партый у іх жа офісы, не даюць ніякай магчымасці сабрацца. Вось сёння (размова ішла 18 жніўня - заўв. аўтара) праходзіць так званы дазволены мітынг, месца для якога адвялі на самай ускраіне горада ў вельмі нязручным месцы, куды цяжка даехаць. Каб людзі не маглі дабрацца, знялі з маршруту ўсе рэйсавыя аўтобусы.

Жахлівая перадвыбарная сітуацыя. Я не магу зразумець, з чым звязаны такі абсалютна неадэкватны страх улады, бо ў іх руках велізарныя грошы, карныя службы, увесь адміністрацыйны рэсурс. Тым не менш, страх смяротны. Мяне ўсяляк стараюцца не зарэгістраваць і пагражаюць пасадзіць.

- Вы ведаеце, чым скончыліся прэзідэнцкія выбары ў Беларусі ў 2010 годзе. Практычна ўсе незалежныя кандыдаты ў прэзідэнты былі арыштаваныя і прысуджаныя да вялікіх тэрмінаў зняволення. Ці магчымы такі сцэнар у Азербайджане?

- Магчымы. Людзі з майго атачэння абвінавачаныя ў вельмі цяжкіх злачынствах, ідзе следства. Мне даюць зразумець, каб я супакоіўся і не ехаў у Азербайджан, а калі прыеду - усіх іх пасадзяць на доўгія тэрміны. І мяне таксама пасадзяць, таму я пакуль не еду. Яны ні перад чым не спыняцца. Чакаю, калі будуць гатовыя дакументы, каб зарэгістравацца - тады ёсць хоць нейкая гарантыя бяспекі. Я думаю, што ў Ільхама Аліева вельмі добрыя кантакты са спадаром Лукашэнкам, і яны абменьваюцца вопытам.

- Які сэнс удзельнічаць у выбарах, калі адным з кандыдатаў у прэзідэнты з'яўляецца дыктатар? Відавочна, што будуць фальсіфікацыі.

- Упершыню за 20 гадоў на гэтых выбарах вылучаны адзіны кандыдат ад дэмакратычных сілаў. Стан народа ўжо зусім іншы. Мне здаецца, нам удалося расхістаць сітуацыю. Раней у нас быў нейкі падзел: існавалі ўлада і амаль прафесійная апазіцыя, а ўсе астатнія - толькі назіралі за іх барацьбой. Некалькі гадоў таму мы, вялікая група інтэлігенцыі, далучыліся да апазіцыі, і гэта дало ёй другое дыханне, а людзям - надзею.

У мяне пытаюцца, ці ёсць у гэтым сэнс, ці змагу я перамагчы? А я лічу, што я і мае сябры ўжо перамаглі, таму што мы выступілі супраць гэтага рэжыму і паслядоўна з ім змагаемся. Фармуецца досыць адкрытае грамадскае меркаванне, народ пастаянна незадаволены, але яшчэ прысутнічае страх, жывёльны страх, таму што людзей садзяць ні за што.

Вядома, у Азербайджане не такая суровая абстаноўка, як у Беларусі, але, тым не менш, палітычна актыўныя людзі і іх родныя і блізкія пазбаўляюцца працы. Таму тое, што нам удалося ўсё ж такі вывесці са стану маўчання прадстаўнікоў народа, - гэта ўжо вялікая справа. Людзі сталі гаварыць не толькі на кухнях, але і выступаць адкрыта. Вельмі актыўная моладзь, таму так важна працягваць тое, што мы робім.

Мы ведаем, што шанец перамагчы - вялікі, але адначасова разумеем, што будуць фальсіфікацыі. Але пра падтасоўкі заўсёды становіцца вядома, таму, калі нам удасца набраць адчувальную колькасць галасоў, мы будзем працягваць. Не ўсе заканчваецца гэтымі выбарамі.

- Я чытаю азербайджанскія крыніцы навін і звярнула ўвагу, што многія з іх падкантрольныя спецслужбам. Дык вось, яны ўвесь час мусіруюць тэму, што сцэнарыст, хоць і геніяльны, не можа быць палітыкам. Ці абавязкова быць «прафесійным палітыкам», асабліва ў дыктатарскай краіне?

- Вядома не. Так званыя прафесійныя палітыкі ад улады сталі прафесійнымі бізнесменамі і высокапрафесійна раскрадаюць краіну. Яны - нулявыя палітыкі і людзі з вельмі невысокімі інтэлектуальнымі здольнасцямі.

Я заўсёды кажу тое, што думаю, прагназую тое, што прадчуваю. У гэтым плане я, вядома, не выдасканалены палітык, і, не дай Бог, мне да гэтага скаціцца. Я гатовы дзейнічаць у сітуацыі, калі патрэбная проста сумленнасць і здольнасць казаць, што ёсць.

- Азербайджанская апазіцыя абрала на гэтых выбарах стратэгію вылучэння адзінага кандыдата, але колькасць кандыдатаў у прэзідэнты усё роўна ўжо дасягнула 12. Ці быў у гэтым сэнс, улічваючы, што ў Нацрадзе апазіцыі ўсё роўна няма адзінства?

- У Нацрадзе апазіцыі ёсць абсалютнае адзінства. Праблема толькі ў тым, што мяне, як адзінага кандыдата, могуць не зарэгістраваць. Адсюль некаторая няўпэўненасць у далейшай стратэгіі. Я прапаную, пакінуўшы мяне адзіным кандыдатам і змагаючыся да канца за тое, каб мяне зарэгістравалі, паралельна вылучыць яшчэ чалавека з нашага лагера. Не буду называць пакуль яго імя, каб не ставіць яго пад небяспеку. І пасля таго, як гэты чалавек пройдзе рэгістрацыю, Нацыянальная рада ў тым выпадку, калі мяне не зарэгіструюць, абвесціць яго сваім кандыдатам. І мы ўсе разам будзем змагацца за яго кандыдатуру. Адны лічаць, што імя гэтага чалавека трэба апублікаваць сёння, а я лічу, што не, - хай вылучаюцца некалькі чалавек.

Па-першае, каб потым не было размоў, што ў нас была магчымасць, а нас яе пазбавілі. Цяпер ужо нейкія людзі прымудраюцца заяўляць, што я «праект Крамля». Я доўга з усмешкай ім тлумачыў, што гэта далёка не так, але яны ўсё роўна працягваюць гаварыць. Раптам у Азербайджан прыехаў прэзідэнт Расеі, і гэта было расцэнена як падтрымка кандыдатуры Аліева. Цяпер мяне сталі вінаваціць у тым, што я, аказваецца, не маю падтрымкі Расеі і што гэта легкадумна. Маўляў, які ж я палітык, калі не заручыўся падтрымкай Расеі, ад якой так шмат залежыць. І тое, і іншае кажа праўладная прэса, якая кіруецца ўладамі краіны.

Я не хачу, каб потым казалі: усё паставілі на тое, каб быў адзіны кандыдат Ібрагімбекаў, але ў выніку іншыя не змаглі вылучыцца і таму прайгралі выбары. Таму я прапаную пяць-шэсць кандыдатаў, хто сапраўды мае аўтарытэт і маральнае права прэтэндаваць на гэту пасаду, але мы падтрымаем кагосьці аднаго. Магчыма, мы будзем выкарыстоўваць фармулёўку не «адзіны кандыдат», а «асноўны кандыдат», але крыху пазней - пасля рэгістрацыі.

Мы звяртаемся да невялікага стратэгічнага выкруту, які не ўсе разумеюць. У гэтай не вельмі складанай сітуацыі проста патрэбная яснасць.

- У Беларусі пасля выбараў 2010 года склалася сітуацыя, у якой многія палітыкі, грамадскія дзеячы і журналісты былі вымушаныя эміграваць. Вы даўно жывяце ў Маскве і пакуль не можаце прыехаць у Баку з-за пагрозы арышту. Ці магчыма займацца палітычнай дзейнасцю з-за мяжы?

- Безумоўна, магчыма. Палітычная дзейнасць залежыць не толькі ад тых, хто кіруе гэтым працэсам, але галоўным чынам - ад народа, ад яго ўнутранага стану і волі.

Упершыню ў маім жыцці сцэнар пішу не я. Сцэнар піша народ, я - толькі адзін з яго персанажаў. У Азербайджане абавязкова адбудуцца змены, таму што асноўная маса людзей незадаволеная тым, што адбываецца. Народ ужо не можа трываць крадзеж, татальную карупцыю, жахлівае зневажанне ўсіх правоў, уключаючы права на прыватную ўласнасць.

Адкрыю вам сакрэт: наш Форум інтэлігенцыі пачаў працу менавіта з-за таго, што мы баімся выбуху. Выбух у геапалітычных абставінах Азербайджана можа мець самыя сумныя наступствы, таму што, як толькі гэтыя працэсы стануць некіравальнымі, іх могуць асядлаць самыя розныя радыкальныя сілы. Я не хачу пра іх гаварыць прама, але яны агульнавядомыя.

Падчас сустрэч у Расеі, ЗША і Еўропе я ўвесь час падкрэсліваю гэты момант. Сённяшнія ўлады кажуць пра тое, што яны за стабільнасць, а мы ім адказваем: а хіба выбары - гэта дэстабілізацыя? Мы як раз і прапануем шляхам выбараў змяніць сітуацыю, а вы даведзяце краіну, змагаючыся нібыта за стабільнасць, да некіравальных працэсаў, якія адкінуць наш народ на дзесяткі гадоў назад, як гэта адбылося ў многіх краінах Блізкага Усходу.

- Якія ў вас адносіны з кіраўніцтвам Расеі, улічваючы што Масква падтрымлівае таталітарныя рэжымы на постсавецкай прасторы?

- Гэта смешна, але ў мяне няма ніякіх адносінаў з кіраўніцтвам Расеі. У мяне вельмі шырокае кола знаёмых у розных сферах, але больш усяго ў навуковай і творчай. Яны мяне падтрымліваюць і глядзяць са спачуваннем. У палітычных колах я мала каго ведаю.

Цяпер як раз высветліцца, якое да мяне стаўленне, таму што прэзідэнт Расеі разглядае маю просьбу аб выхадзе з грамадзянства. Гэтая працэдура вельмі марудная і цягнецца месяцамі. Пуцін павінен прыняць рашэнне ў парадку выключэння, як ён, напрыклад, паступіў з рашэннем пытання аб грамадзянстве французскага акцёра Жэрара Дэпардзье. Вядома, патрабаваць я не магу - магу толькі прасіць аб выключэнні.

- На постсавецкай прасторы сёння паўстаў новы саюз дыктатур: у Беларусі, Азербайджане, Узбекістане, Казахстане шмат гадоў кіруюць адны і тыя ж людзі, якія трымаюць уладу узброеным шляхам. Чаму гэта адбылося, бо развал СССР даваў нашым народам надзею на дэмакратычную будучыню?

- Вы ведаеце, штучна дэмакратыю стварыць немагчыма. Патрабуецца нейкая гатоўнасць грамадства і народа да гэтага. Ва ўсіх краінах: і ў тых, якія вы назвалі, і ў многіх іншых, існуюць людзі, якія імкнуцца да ўлады, не спыняючыся ні перад чым. І ў сувязі з тым, што грамадства не гатова аказаць ім легітымны супраціў, у іх атрымліваецца дасягнуць мэты. У выніку яны перамагаюць і становяцца дыктатарамі.

Але я, напрыклад, не магу параўнаць рэжым у Казахстане з іншымі рэжымамі - там значна больш літасцівая абстаноўка, там людзям дыхаецца лягчэй. Уласцівасць адна, але якасць шмат у чым розная.

- Якой павінна быць палітыка Захаду ў дачыненні да жорсткіх рэжымаў Лукашэнкі і Аліева?

- Захад, на жаль, існуе ў двух якасцях. У адной - гэта асобныя дзяржавы, у іншай - гэтыя ж дзяржавы, якія ўвайшлі ў Еўрапейскі звяз. І калі гэта асобныя дзяржавы, яны кіруюцца, на жаль, больш сваімі ўласнымі інтарэсамі. Калі яны выступаюць у якасці ўдзельнікаў Еўразвяза, яны больш дэмакратычныя, больш вольныя ад інтарэсаў сваіх дзяржаў і паводзяць сябе больш рашуча і асуджальна ў адносінах да гэтых рэжымаў. Дзяржавы, якія залежаць, у прыватнасці, ад Азербайджана ў энергетычнай сферы заплюшчваюць вочы на многае.

Да таго ж, азербайджанскі рэжым траціць велізарныя сродкі на тое, каб выклікаць прыхільнасць да сабе ва ўсіх гэтых еўрапейскіх структурах (ды і ў Расеі, і Амерыцы таксама). Працуе вялікая колькасць лабісцкіх арганізацый. А самае галоўнае - дыктатуры навучыліся ствараць бачнасць, дэмакратычны фасад.

Апазіцыю яны трымаюць толькі для формы, для карцінкі. Яны пазбавілі яе ўсіх сілаў і магчымасцяў, але нейкую бачнасць існавання апазіцыі імкнуцца захаваць.

- І апошняе пытанне не пра палітыку. У фільме «Стомленыя сонцам» мая любімая сцэна - дыялог Котава з Міцяй падчас гульні ў футбол за гадзіну да арышту генерала. Усё - і апраўданні агента НКУС, і адказ Міці на пытанне Котава «Хто мяне кране, героя рэвалюцыі, легендарнага камдыва?» - не толькі рэальнасць сталінскіх часоў, але і сённяшняя беларуская рэчаіснасць. Як пісалася гэтая сцэна?

- Вы ведаеце, мы ж усё як бы дзеці вайны. Мікіта Міхалкоў нарадзіўся адразу пасля вайны, я перад вайной. Мы ўсё ж такі пражылі 1940-я гады, калі ўсё яшчэ існавалі гэтыя жорсткія сталінскія норавы: саджалі маіх бліжэйшых сваякоў па рознага роду абвінавачваннях. Я памятаю гэты страх, які панаваў у сям'і.

Гэта ўсё было жыва і цяпер жыва, пісалася з поўным разуменнем і адчуваннем часу. Таму, можа быць, гэтая сцэна аказвае на вас такое моцнае эмацыянальнае ўздзеянне.