Канец «стабільнасці»

Прыйшоў «час плошчаў» або народных паўстанняў.

Працяглы перыяд спакойнага развіцця Еўропы, які пачаўся з падзення Берлінскай сцяны, завяршыўся найвастрэйшым крызісам ля межаў Еўразвяза, якія пагражаюць самому існаванню Еўропы.

У 90-я гады, пасля распаду СССР, канцэпцыя «Еўропы адзінай і свабоднай» была не толькі прывабнай, але цалкам рэалістычнай і перспектыўнай. Ва Усходняй Еўропе эліты і грамадства вельмі хутка дасягнулі кансенсусу што да будучыні сваіх краін, якую яны звязвалі з Еўрапейскім Звязам (ЕЗ). Быў дасягнуты і яшчэ адзін кансенсус: гэтыя краіны не жадалі вяртацца пад расейскае панаванне.

Усходняя Еўропа вырвалася з «сацыялістычнага лагера» і вярнула сабе сваю еўрапейскасць. Былі паспяхова пераадоленыя складанасці, звязаныя з рэформамі, і дзіўна хутка многія ўсходне-еўрапейскія краіны сталі паўнапраўнымі чальцамі ЕЗ і НАТА. Сяброўства ў НАТА, сярод іншага, палегчыла пачаткоўцам уваходжанне ў ЕЗ.

«Вялікі выбух» Еўразвяза і самае маштабнае павелічэнне колькасці яго чальцоў адбыліся ў 2004 годзе, калі ў яго ўвайшлі дзесяць новых дзяржаў. Гэта пашырэнне стала кульмінацыяй перыяду паспяховага палітычнага і эканамічнага развіцця Еўропы, якая зрабіла гіганцкі крок да свайго аб'яднання на аснове каштоўнасцяў: у агульных катэгорыях - правы чалавека і асноўныя свабоды, на практыцы - стварэнне і развіццё дэмакратычных інстытутаў.

У 2004 годзе пачалося ажыццяўленне новай стратэгіі ЕЗ: еўрапейскай палітыкі суседства. Яна была задуманая як замежнапалітычны інструмент ЕЗ, закліканы пазбегнуць з'яўлення новых раздзяляльных ліній паміж пашыранай Еўропай і краінамі-суседзямі.

Спроба больш дакладна вызначыць фармат Еўрапейскай палітыкі суседства, якая выявіла разыходжанні сярод чальцоў ЕЗ у тым, што тычыцца прыярытэтных суседніх рэгіёнаў, прывяла да з'яўлення двух кірункаў: Міжземнаморскага Саюза і Усходняга Партнёрства. У працэсе біфуркацыі Паўднёвы Каўказ трапіў ва ўсходняе вымярэнне, а Турцыя і Заходнія Балканы былі фармальна выключаныя з палітыкі суседства на той падставе, што яны з'яўляюцца «кандыдатамі або патэнцыяльнымі кандыдатамі» ў чальцы ЕЗ.

Такое геаграфічнае пераразмеркаванне прыярытэтаў зафіксавала не абвешчаную стратэгію ЕЗ, якая, відавочна, грунтавалася на дасягненні стабільнасці ў суседніх краінах і ў многіх выпадках ігнаравала тыя самыя каштоўнасці, на якіх трымаецца ЕЗ.

Іншымі словамі, Еўразвяз, дзейнічаючы вельмі эфектыўна і канструктыўна ў стасунках з тымі краінамі, якія зрабілі ясны выбар на карысць сваёй еўрапейскай будучыні, не змог намацаць рэалістычную стратэгію для тых краін, у якіх на гэты момант інтэграцыйных намераў або няма, або не можа быць. У большасці гэтых краін кіруюць аўтарытарныя і дыктатарскія рэжымы, якія пазбаўляюць народ права выбіраць свой урад. Варта нагадаць, што Расея, якая дамінуе ў палітыцы дзяржаў-удзельніц Усходняга Партнёрства, з самага пачатку дэманстравала сваё варожае стаўленне да гэтай ініцыятывы.

Асноўны акцэнт у сваёй дзейнасці Еўразвяз зрабіў на дачыненнях з аўтарытарнымі і дыктатарскімі рэжымамі, сілкуючы нейкую дзіўную надзею дамагчыся дэмакратычных пераўтварэнняў «зверху». Пагадненні аб асацыяцыі, якія ў большасці выпадкаў падкрэслівалі агульныя каштоўнасці дэмакратыі, былі падпісаныя з аўтарытарнымі кіраўнікамі паўднёвых і ўсходніх суседзяў ЕЗ.

Для дасягнення мэтаў Міжземнаморскага Звяза «пераўтварыць Міжземнамор'е ў прастору міру, дэмакратыі, супрацоўніцтва і росквіту» неабходна было б цалкам трансфармаваць недэмакратычныя рэжымы, што было абсалютна не рэалістычна. У рэчаіснасці ўсё адбывалася наадварот: дыктатараў прызнавалі і прымалі на высокім узроўні ў Еўропе, ім аказвалі фінансавую дапамогу, а буйныя еўрапейскія краіны нават дзяліліся з імі тэхналогіямі сваіх спецслужбаў, якія дапамагалі ім кантраляваць сваё насельніцтва рэпрэсіўнымі метадамі.

У рамках Усходняга Партнёрства Еўразвяз, на жаль, трапіў у тую ж пастку. ЕЗ разлічваў з дапамогай аўтарытарных рэжымаў дасягнуць прагрэсу ў эканамічнай і палітычнай галінах, спадзеючыся дамагчыся хоць нейкай сумяшчальнасці шасці партнёраў з еўрапейскімі стандартамі.

Гэтая стаўка была альбо наіўным, альбо дрэнна пралічаным планам дасягнення прадказальнасці і стабільнасці ў суседнім з ЕЗ рэгіёне. Ілжывая стаўка на стабільнасць мела адваротны эфект - прывяла да росту напружанасці і ўмацавання аўтарытарных рэжымаў.

Адносіны з шаснаццаццю суседзямі ЕЗ у рэгіёне Міжземнамор'я і Усходняга Партнёрства павінны «грунтавацца на каштоўнасцях дэмакратыі, вяршэнства закона і павагі да правоў чалавека». Менавіта так гаворыцца ў афіцыйных дакументах ЕЗ.

Для таго, каб гэтых мэтаў дасягнуць, ЕЗ павінен вызначыць суб'екты, якія былі б адданыя гэтым прынцыпам і каштоўнасцям, не зважаючы на тое, што яны могуць належаць да апазіцыі ці грамадзянскай супольнасці, і зрабіць галоўнымі партнёрамі менавіта іх, а не дыктатараў, якія пазбаўляюць народ права выбару. Еўрапейскія грошы варта інвеставаць у стварэнне сапраўдных дэмакратычных таварыстваў у суседніх рэгіёнах.

У выніку няслушных разлікаў намаганні ЕЗ у суседніх рэгіёнах завяршыліся тым, што можна назваць «часам плошчаў», або народных паўстанняў. Найбуйнейшыя пратэстныя дэманстрацыі прайшлі ў Менску на плошчы Незалежнасці супраць фальсіфікацыі вынікаў выбараў у 2010 годзе, на плошчы Тахрыр у Егіпце ў 2011 годзе супраць дэспатычнага праўлення Хосні Мубарака, на плошчы Таксім у Турцыі (парк Гезі) у 2013 годзе і, зусім нядаўна, на плошчы незалежнасці (Майдане) у Кіеве ў 2013-2014 гг. Яны ўсе сталі праявай крайняй незадаволенасці людзей замахам на іх волю.

Украінскі Еўрамайдан, які прывёў да «рэвалюцыі годнасці», несумненна быў гістарычнай падзеяй. Нечакана агрэсіўная рэакцыя Расеі на падзеі ва Украіне і звяржэнне прэзідэнта Віктара Януковіча, якога Расея падтрымлівала, не толькі змянілі дынаміку ў рэгіёне, але і прыкметна паўплывалі на сусветную палітыку.

Жорсткае ўмяшальніцтва Расеі ва ўкраінскія справы і працяг яе неаб'яўленай вайны самым сур'ёзным чынам пагражае міжнароднай бяспецы. Калі судзіць хоць бы з рэгулярных пасяджэнняў Рады Бяспекі ААН, міжнародная супольнасць існаванне гэтай пагрозы прызнае, аднак рэакцыя на гэты крызіс не заўсёды бывае адэкватнай і своечасовай. Часткова неадэкватныя меры ў адказ выкліканыя адрозненнем у поглядах заходніх цэнтраў на прыроду і мэты крамлёўскай агрэсіі. Некаторыя з іх усё яшчэ схільныя разглядаць ваяўнічы паводзіны Расеі ў дачыненні да Украіны як геапалітычны канфлікт, нават як барацьбу ЗША і Расеі за ўплыў на гэтую важную краіну. Менавіта такую інтэрпрэтацыю сёння праштурхоўвае і расейская прапаганда.

Геапалітычныя інтарэсы некалькіх краін, вядома ж, тут прысутнічаюць, але было б няправільна глядзець на ўсю сітуацыю толькі праз гэтую прызму. Народ Украіны выказаўся на карысць еўрапейскай інтэграцыі, але гэта не было геапалітычным выбарам. Гэта быў выбар на карысць каштоўнасцяў і рашучая спроба вырвацца з таталітарнага акружэння, якое ўсё яшчэ дамінуе на постсавецкай прасторы. Украінцы пратэставалі супраць нечаканага развароту Януковіча ў пытанні аб падпісанні Пагаднення аб асацыяцыі, зрынулі яго, калі ён паспрабаваў укласці ўгоду з Расеяй за іх спіной, і цудоўна правялі выбары сваёй выканаўчай і заканадаўчай уладаў, нягледзячы на вайну, якая ідзе на тэрыторыі іх краіны.

Пастанову падтрымаць еўрапейскую інтэграцыю варта разглядаць менавіта як выбар на карысць каштоўнасцяў, які мае патрэбу ў падтрымцы. Менавіта каштоўнасці ўнясуць зразумелую логіку ў геапалітыку, а не наадварот. Так ішла справа пры пашырэнні Еўразвяза, калі новыя чальцы зрабілі выбар на карысць каштоўнасцяў, і гэты выбар змяніў геапалітычную сітуацыю ў рэгіёне.

Еўразвяз нясе адказнасць за адпаведную падтрымку гэтага выбару і за абарону ўласных каштоўнасцяў, паколькі, разам з Украінай, удар нанесены і па ім.

Для пераадолення гэтага крызісу нельга звяртацца да «рэалпалітык» або бескарысных спроб выкарыстоўваць іншыя постсавецкія дыктатарскія рэжымы для таго, каб супрацьстаяць Крамлю.

У гэтым можна пераканацца на прыкладзе Беларусі.

Беларусь, у якой 20 гадоў кіруе Аляксандр Лукашэнка, з'яўляецца сур'ёзнай праверкай здольнасцяў Еўразвяза. Некаторыя аналітыкі сёння спрабуюць бачыць у Лукашэнку нейкую процівагу расейскай агрэсіі ў рэгіёне, самі сябе ўводзячы ў зман здагадкамі аб тым, што ён можа змяніцца або паставіць інтарэсы народа вышэй за свае ўласныя. Асабліва гэта заўважна ў Еўропе, дзе моцныя эканамічныя і бізнэс-інтарэсы. На самай справе рэжым Лукашэнкі і стварыў тую нэататалітарную мадэль, якая пасля пачатку вайны ва Украіне стала яшчэ больш небяспечнай. Да яе ўважліва прыглядаліся іншыя аўтакраты, выкарыстоўвалі, як лабараторыю, і капіявалі. Яна небяспечная не толькі для краін былога СССР, але і для ўсёй сістэмы міжнародных адносін. Аўтакраты і дыктатары ніяк не могуць быць партнёрамі, а «рэалпалітык» мінулага стагоддзя толькі ўскладняе становішча людзей, якія працягваюць мужна змагацца супраць дыктатуры за сваю свабоду і годнасць.

Перыяд «стабільнасці», які характарызаваўся стаўкай ЕЗ на аўтакратаў і дыктатараў у суседніх краінах, такіх, як Кадафі, Мубарак, Бэн Алі, Лукашэнка і Аліеў, скончыўся. ЕЗ павінен перагледзець сваю ўласную канцэпцыю дачыненняў з суседзямі і ў сціснутыя тэрміны прыняць стратэгічныя пастановы на аснове новых рэалій.

Да гэтых рэалій адносіцца вайна ў Еўропе, развязаная кіраўніцтвам Расеі з мэтай прадухіліць збліжэнне Украіны з Еўропай і падарваць асновы ЕЗ. Гэтыя рэаліі ўключаюць таксама інфармацыйную вайну супраць Захаду і прэтэнзіі Расеі на ўвесь рэгіён, якія ўзнавіліся. У той жа час да гэтых рэалій ставіцца і імкненне народаў постсавецкіх краін да свабоды.

«Еўропа адзіная і вольная» ўсё яшчэ з'яўляецца годнай мэтай, але яна патрабуе ад Еўропы пэўных ахвяраў, якія не ідуць ні ў якое параўнанне з ахвярамі людзей ва Украіне, Беларусі і іншых краінах-суседзях, што рызыкуюць сваімі жыццямі для абароны тых каштоўнасцяў, якія Еўропа павінна абараняць па азначэнні. Ахвяры Еўропы - гэта некаторыя цяжкасці і абмежаванні ў сферы бізнэсу, але яны неабходныя для таго, каб палітыка санкцый была эфектыўнай.

Цвёрдая маральная пазіцыя ў дачыненні да дыктатараў і рашучая рэакцыя на любое парушэнне правоў чалавека і асноўных свабод усё яшчэ з'яўляюцца найбольш эфектыўнымі інструментамі для абароны каштоўнасцяў і прадухілення размывання асноў ЕЗ.

Зварот да каштоўнасцяў - адзіны выхад з сённяшняга крызісу. ЕЗ мае ўсе магчымасці для прыняцця такіх пастаноў. Сёння неабходна прыкласці ўсе намаганні для таго, каб дапамагчы Украіне абараніць сваю незалежнасць і тэрытарыяльную цэласнасць і ўтрымацца на дэмакратычным шляху развіцця.

Еўразвяз не павінен арыентавацца на палітыку «ўцягвання» аўтакратаў з суседніх краін. Яны заўсёды будуць служыць крыніцай патэнцыйных крызісаў і канфліктаў у Еўропе. Найлепшая стратэгія - далучаць людзей і не мець спраў з дыктатарамі.

Сённяшні крызіс неабходна выкарыстоўваць для стварэння новых магчымасцяў для пабудовы «Еўропы адзінай і свабоднай».

Андрэй Саннікаў, «Turkish Policy Quarterly» (TPQ)