Пасля вайны Менск хацелі перанесці і назваць Асгард

75 гадоў таму сталіцу Беларусі ў чарговы раз перайменавалі. Менск стаў Мінскам.

Як паказвае практыка, гэта быў не першы і не апошні рэнэймінг шматпакутнага горада, піша CityDog.

Яшчэ ў сярэдзіне 2000-х любы мянчук, які шпацыраваў па плошчы Незалежнасці, мог разгледзець дзівосы проста пад нагамі. Прыблізна ля 20 метраў ад статуі Леніна ляжаў люк, на якім было выгравіравана: «Менск.1926». Што тычыцца года, пэўна сцвярджаць не можам. А вось што тычыцца назвы горада - інфармацыя стоадсоткавая. Люк прыбралі, калі плошчу рыхтавалі да з'яўлення ГЦ «Сталіца», але гэты гістарычны факт могуць пацвердзіць былыя студэнты і выкладчыкі педуніверсітэта.

Як горад Няміга ператварыўся ў Менск

З назвай у Менску ўсё адразу неяк не склалася. У «Аповесці мінулых гадоў», дзе ўпершыню згадваецца наш горад ўзору 1067, Яраславічы спачатку пайшлі на Менск, усё разбурылі, а потым рынуліся... «да Нямігі». Не да Свіслачы, якая ў тыя часы была досыць буйной ракой, і не «на Немігу», як тады казалі пра рэкі. Гэты дзіўны абарот даў права некаторым найбольш адважным гісторыкам гаварыць аб тым, што старажытны Менск стаяў блізу 15 км ад гістарычнага цэнтра нашай сталіцы. А горад Няміга стаяў на месцы аднайменнай станцыі метро. Г.зн. мы з вамі фактычна жывем у горадзе Няміга.

Зрэшты, пакуль гэтую загадку разгадваюць, дакументы - у першую чаргу летапісы - кажуць, што наш горад спрадвеку называўся Менскам або Менескам. У тэксце прывілеі на Магдэбургскае права напісана пра «месца наша Менск». А ў копіі фрагмента аўтэнтыка 1538 пісар пазначыў «у месцы Менскам» (прама ў цэнтры, прыгледзьцеся на фота).

Адкуль жа тады ўзялося слова «Менск»? Некаторыя навукоўцы мяркуюць, што ва ўсім вінаватая паланізацыя справаводства Вялікага княства Літоўскага. Маўляў, праз тое, што польская мова стала паступова выцясняць старабеларускую, за нашым горадам замацавалася назва Mińsk (Міньскі), па аналогіі з Міньскам-Мазавецкім. Але гэта не зусім так - распавядае Дзяніс Лісейчыкаў, намеснік дырэктара Нацыянальнага архіва Беларусі:

- Справа ў тым, што ў польскую мову такая форма напісання перайшла з больш ранніх лацінскіх тэкстаў, дзе назва нашага горада падавалася як Minscum. Гэта ўжо ў XIX стагоддзі для таго, каб адрозніваць два горада, наш Менск сталі называць Мінск-Литэвский. У канцы XVIII стагоддзя расейскія ўлады транслітараваць польскія варыянты назваў беларускіх гарадоў, і ў рускай мове з'явілася агульнапрынятая форма напісання «Мінск».

Зрэшты, мянчукі нават у пачатку ХХ стагоддзя называлі свой горад Менскам, у адрозненні ад польскамоўных гараджан, якія казалі выключна «Міньск», і ад рускага чынавенства, якое ведала толькі «Мінск».

Менск хацелі перайменаваць яшчэ да рэвалюцыі

Як распавядае Дзяніс Лісейчыкаў, яшчэ да 1914 года існаваў нейкі праект, згодна з якім старадаўнім усходнеславянскім гарадам хацелі вярнуць іх назвы. Г.зн. яшчэ да рэвалюцыі наш горад павінен быў афіцыйна называцца Менскам. Тады не атрымалася.

Другая - на гэты раз часткова ўдалая - спроба адбылася ў сярэдзіне 1920-х гадоў, калі Менск стаў сталіцай Беларускай ССР. Вядомы факт: з усіх дзяржаўных моў - беларускай, ідыш, польскай і рускай - толькі на першай наш горад называўся ў адпаведнасці з гістарычнай традыцыяй - Менск. У астатніх выпадках пісалася і прамаўлялася «Мінск».

Журналіст Валянцін Тарас у сваёй кнізе « На выспе ўспамінаў» (Вільня, 2007) успамінае, як хлопцам ў 1935 слухаў радыё, дзе дыктар бадзёрым голасам вяшчаў: « Увага, увага! Гаворыць Менск, радыёстанцыя імя Камінтэрну. У Менску 12 гадзін, у Маскве 13. Праз хвіліну слухайце апошнія паведамленні». Пасля гэтага абвестка гучала на астатніх дзяржаўных мовах БССР.

Чаму праз чатыры гады, 29 ліпеня 1939 г, наш горад стане называцца на ўсіх мовах аднолькава чужым для сябе Мінскам, сказаць складана. Верагодней за ўсё, геаграфія заставалася апошнім бастыёнам іншасці беларусаў: нашу мову русіфікавалі ў 1933-м, нашу нацыянальную інтэлігенцыю знішчылі ў 1937-1939-м. Таму - хацеў таго Старшыня Вярхоўнага Савета БССР Нічыпар Наталевіч ці не хацеў, - а вымушаны быў паставіць подпіс пад перайменаваннем Менска ў Мінск.

Не Менск - Асгард

Калі Другая сусветная вайна дабралася да Беларусі, у нашым горадзе надыйшоў статус-кво: у нямецка- і рускамоўных дакументах яго зноў сталі называць Менскам, а мясцовыя жыхары прывыкалі да старой «новай» беларускай назвы: Менск.

Колькі б такі статус захоўваўся, невядома. Справа ў тым, што ў нацыстаў быў свой план адносна Беларусі і Менска ў прыватнасці. Пасля канчатковай перамогі планавалася выкарыстоўваць нашу краіну як «сметнік» для расава і ідэалагічна непаўнавартасных людзей: татальная ліквідацыя габрэяў і палякаў, германізацыя 25% беларусаў, астатніх - на высяленне.

Самому Менску была наканаваны не лепшая доля: як піша ў сваёй працы нямецкі гісторык Увэ Гартэншлегэр «Горад Менск пад нямецкай акупацыяй», легендарны гаўляйтэр Кубэ ў адной з гутарак прамовіў: маўляў, пасля перамогі блізу 15 км на поўдзень ад разбуранага Менска будзе створаная новая сталіца . Кубэ нават падабраў назву: Асгард, дзе, згодна з скандынаўскай міфалогіяй, жыве Тор (пра гэтага супергероя ў Marvel ёсць комікс, калі памятаеце). Праўда, у беларускім Асгардзе павінны былі жыць кіраўнікі германскай кіруючай праслойкі на чале з гаўляйтэрам.

Дарэчы, пасля вызвалення нашага горада савецкімі войскамі і абмеркавання генеральнага плана ягонай забудовы некаторыя архітэктары і партработнікі прапаноўвалі... перанесці сталіцу БССР на 15-20 км. Маўляў, горад моцна разбураны - хутчэй пабудаваць новы. Але, дзякуй Богу, гарачыя галовы хутка астудзілі: Менск застаўся стаяць на сваім месцы, на месцы старажытнага Менска (ці ўсё ж такі Нямігі?).

Ужо 75 гадоў Менск на ўсіх мовах свету называецца аднолькава. Справядлівасці дзеля адзначым, што ў верасні 1991 сталіцы незалежнай дзяржавы ледзь не вярнулі яе старадаўнюю назву. Не атрымалася: некаторыя дэпутаты бачылі ў гэтым крамолу, а хтосьці наогул не верыў, што сталіца БССР калісьці называлася так «па-бэнээфаўску». Для вяртання гістарычнай назвы «Менск» не хапіла 31 голаса. Дарэчы, прыблізна 30 крокаў хапіла б зрабіць у бок плошчы тады яшчэ Леніна беларускім парламентарыям, каб убачыць на свае вочы той самы люк з надпісам «Менск.1926».

Фота: CityDog.by, svaboda.org, Нацыянальны гістарычны архіў, часопіс Arche