Адкуль бярэ вытокі гісторыя Менска?

Бітва на рацэ Нямізе і іншыя невядомыя старонкі летапісу беларускай сталіцы.

Падзеі 950-гадовай даўніны паклалі пачатак афіцыйнай гісторыі Менска. Карэспандэнт агенцтва «Менск-Навіны» зазірнуў у гістарычныя хронікі.

І быў снег вялікі

У гістарычнай навуцы днём заснавання горада прынята браць дату, пад якой ён упершыню згаданы ў пісьмовых крыніцах. Такой датай для Менска стала тая, што адзначана ў летапісе «Аповесць мінулых гадоў» у сувязі з апісаннем бітвы на рацэ Нямізе, якая адбылася 3 сакавіка 1067 года.

Пра гэтую важную гістарычную падзею ў летапісе сказана: «У год 6575 (паводле новага стылю 1067-ы. – Заўвага). Падняў раць у Полацку Усяслаў, сын Брачыслава, і заняў Ноўгарад. Тры ж Яраславічы, Ізяслаў, Святаслаў, Усевалад, сабраўшы воінаў, пайшлі на Усяслава ў моцны мароз. І падышлі да Менска, і мяняне зачыніліся ў горадзе. Браты ж гэтыя ўзялі Менеск і перабілі ўсіх мужоў, а жонак і дзяцей захапілі ў палон і пайшлі да Нямігі, і Усяслаў пайшоў супроць іх. І сустрэліся праціўнікі на Нямізе месяца сакавіка ў трэці дзень; і быў снег вялікі, і пайшлі адзін на аднаго. І была сеча жорсткая, і многія ўпалі ў ёй, і адолелі Ізяслаў, Святаслаў, Усевалад, Усяслаў жа ўцёк. Потым месяца ліпеня ў 10-ы дзень Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад, пацалаваўшы крыж пачэсны Усяславу, сказалі яму: “Прыйдзі да нас, ня створым табе зла”. Ён жа, спадзеючыся на іх крыжацалаванне, пераехаў да іх у ладдзі праз Дняпро. Калі ж Ізяслаў першым увайшоў у намёт, схапілі тут Усяслава, на Ршы ля Смаленска, пераступіўшы крыжацалаванне. Ізяслаў жа, прывёўшы Усяслава ў Кіеў, пасадзіў яго ў вязніцы разам з двума сынамі».

Няцяжка зрабіць выснову, што першая летапісная згадка Менска – наўпросты доказ таго, што наш горад старэйшы, чым мы ведаем. Бо Яраславічы напалі на ўжо абжыты і ўмацаваны горад.

Адкуль будзеш?

Паход сыноў Яраслава Мудрага ў 1067 г. быў накіраваны на паслабленне моцы Полацкага княства, паўднёвым фарпостам якога і з'яўляўся Менск. Але дзе ж размяшчаўся горад? Сёння ў беларускай гістарычнай навуцы на гэты конт ёсць дзве версіі. Найбольш праўдападобная – умацаванае паселішча першапачаткова размяшчалася ў вярхоўях ракі Пціч, на рэчцы Менцы, ад якой і атрымала назву. А на месца зліцця Нямігі і Свіслачы было перанесена пасля таго, як яго знішчылі браты Яраславічы. Паводле іншай версіі, горад стаяў на Свіслачы з самага пачатку свайго існавання і быў адноўлены на старым месцы. Кропку ў гэтай спрэчцы калі-небудзь паставяць археолагі.

А цяпер уявіце: Менск разбураны, трэба ўзвесці яго нанова. А для гэтага патрабаваліся значныя матэрыяльныя і людскія рэсурсы. Імі ў тыя гады ў нашых краях валодаў толькі полацкі князь Усяслаў Брачыславіч, які кіраваў у 1044 – 1101 гадах. Толькі ён пасля свайго вызвалення з чатырнаццацімесячнага кіеўскага зняволення быў у стане наняць інжынераў-горадабудаўнікоў і мабілізаваць сялянаў і жыхароў гарадоў Полацкай зямлі на пабудову крэпасці. Не абышлося і без палітыкі.

Першапачаткова Менск знаходзіўся ў залежнасці ад кіеўскага пасаду. Узвядзенне новага горада на месцы зліцця Нямігі і Свіслачы паказвала, што гэта полацкае валоданне, якое належыць князю Глебу і ягонаму бацьку князю полацкаму Усяславу Брачыславічу.

Моцны арэшак

Грандыёзная будоўля разгарнулася ў канцы XI – пачатку XII стагоддзя. Пачалася яна, хутчэй за ўсё, пасля таго як у 1085 годзе Глеб Усяславіч ажаніўся з князёўнай Настассяй, дачкой уладзіміра-валынскага князя Яраполка Ізяславіча, і яму быў вылучаны княскі надзел. Умацаваны горад узвялі з нуля. Сёння многія мяркуюць, што менскае замчышча размяшчалася на месцы цяперашняй станцыі метро «Няміга» – паміж праспектам Пераможцаў і набярэжнай Свіслачы.

Але гэта не зусім так. Тэрыторыя старажытнага паселішча падзеленая праспектам практычна на дзве паловы.

У гарадзішча можна было трапіць праз «браму» – уязную браму шырынёй больш за 7 м і вышынёй 12 м. Яна размяшчалася каля таго месца, дзе цяпер знаходзіцца ўваход на станцыю метро «Няміга» на праспекце Пераможцаў. Менская «брама» складалася з двух аб'ёмаў – вялікага і вынесенага наперад малога. Невялікая вежа, якая выступала наперад, дазваляла абстрэльваць з лукаў спаборніка, які выйшаў на схіл абарончага вала.

Менск з моманту свайго заснавання з'яўляўся не проста абарончай крэпасцю. Жыццё замчышча як цэнтра княжацкай улады цесна перапляталася з жыццём навакольных паселішчаў. Горад вырас на скрыжаванні гандлёвых шляхоў. Пад абаронай масіўных умацаванняў дзяцінца паступова разрастаўся пасад на двух берагах Свіслачы. І менавіта падзеі 950-гадовай даўніны сталі кропкай адліку шматвяковай гісторыі нашай сталіцы.