Смаленская зямля – выспачка Беларусі ў Расеі

У складзе ВКЛ Смаленск ператварыўся ў сапраўдны еўрапейскі горад.

У эпоху Кіеўскай Русі Смаленская зямля (яе найстаражытнейшым цэнтрам было гарадзішча Гнёздава) была населеная племем радзімічаў. З часам, стагоддзя да XII, яна вылучылася ў асобнае княства з развітой рэгіянальнай самасвядомасцю (жыхары старажытнарускіх земляў, як вызначыў гісторык І. Я. Фраянаў, называлі сябе імем цэнтральнага горада сваёй зямлі – наўгародцы, суздальцы, палачане, смаляне і г. д .). На гэты край наклала моцны адбітак пазбаўленне ад золатаардынскай залежнасці ў самым пачатку XV стагоддзя, дзякуючы ўваходжанню ў склад Вялікага Княства Літоўскага, піша Яраслаў Бутакоў для rufabula.com.

Зірніце на гэтыя дзве этнаграфічныя мапы, складзеныя сто гадоў таму. Аўтарам адной з'яўляецца знакаміты даследчык славянскай даўніны, чэшскі гісторык Любар Нідэрле, іншая была створаная Маскоўскай дыялекталагічнай камісіяй пры Аддзяленні расейскай мовы і славеснасці Расейскай Імператарскай акадэміі навук. Звярніце ўвагу, што этнаграфічныя межы паміж усходнеславянскімі народамі (фармальна меркаваліся тады галінамі аднаго расейскага народа) на іх у цэлым супадаюць. Мы цяпер не будзем разбіраць этнаграфічную мяжу паміж расейцамі і ўкраінцамі, а разгледзім мяжу паміж расейцамі і беларусамі.

Як бачыце, усходняя мяжа беларускага этнасу праводзілася навукоўцамі сто гадоў таму значна больш на ўсход ад будучай мяжы Беларускай савецкай рэспублікі. У склад этнічнай Беларусі ўключалася не толькі практычна ўся цяперашняя Смаленская вобласць на ўсход да Вязьмы. Мяжа беларускай народнасці пралягала амаль да Пскова, Ржэва, Калугі і Бранска. Пасля ж Ленін і бальшавікі правялі адміністрацыйныя межы савецкіх Украіны і Беларусі значна больш на захад ад этнаграфічнай, уключыўшы ў склад РСФСР цэлы шэраг раёнаў, населеных пераважна ўкраінцамі і беларусамі.

У складзе ВКЛ Смаленская зямля правяла адзін з бліскучых перыядаў сваёй гісторыі. Яна блізка пазнаёмілася з еўрапейскай культурай. У гарадах Смаленшчыны дзейнічала магдэбургскае права. Толькі ў 1514 годзе горад быў заваяваны маскоўскімі войскамі і паводле ўмоваў перамір'я 1522 года быў далучаны да Маскоўскай дзяржавы.

Аднак яшчэ цягам паўтара стагоддзя Смаленская зямля неаднаразова пераходзіла з рук у рукі. У канцы XVI стагоддзя смаленскія майстры пабудавалі магутную крэпасць у гэтым стратэгічна важным заходнім горадзе Маскоўскага царства. Яна і дагэтуль служыць найважнейшай славутасцю Смаленска. Але магутныя сцены не перашкодзілі польска-літоўска-ўкраінска-беларускім войскам у 1611 годзе ўзяць Смаленск і вярнуць яго ў склад Рэчы Паспалітай. Спроба маскоўскіх войскаў авалодаць горадам у 1632–1634 гг. не мела поспеху.

Толькі ў 1654 годзе, падчас паўстання Багдана Хмяльніцкага, маскоўскія войскі канчаткова авалодалі Смаленскам, які паводле ўмоваў Андрусаўскага перамір'я 1667 года і мірнай дамовы з Польшчай 1686 года быў замацаваны за Расеяй.

Аднак і пасля гэтага больш як стагоддзе, дзесьці аж да вайны 1812 года, смаленскае правінцыйнае дваранства ўсведамляла свае адрозненні ад расейскага. Смаленскія шляхцічы і шляхцянкі ўвесь гэты час, як правіла, заключалі шлюбы толькі ў сваім рэгіянальным асяродку або з літоўскім (беларускім) дваранствам і не радніліся з расейцамі. А мясцовае сялянства, як мы ўжо бачылі, яшчэ сто гадоў таму апісвалася этнографамі як беларускае.

Падзеі ХХ стагоддзя прынцыпова змянілі дэмаграфічную карціну краю. У выніку бальшавіцкіх эксперыментаў, вайны 1941–1945 гадоў, што сталёвым катком пракацілася па Смаленскай зямлі, пасляваеннага голаду, знішчэння вясковага Нечарназем’я насельніцтва Смаленскай вобласці (існай прыкладна ў тых самых межах, што і дарэвалюцыйная Смаленская губерня) скарацілася за паўтара стагоддзя, паміж перапісамі 1859 і 2010 гадоў, з чатырох мільёнаў да аднаго мільёна чалавек! Змяніўся, адпаведна, праз міграцыі і моўную асіміляцыю і этнічны склад.

Таму, вядома, наўрад ці можа ісці гаворка пра нейкія «выпраўленні гістарычнай несправядлівасці». Але гісторыю сваёй краіны, складзеную з самых разнастайных рэгіёнаў, ведаць неабходна. Гісторыя зямлі Смаленскай, доўгі час спрэчнай, памежнай паміж Маскоўскай і Беларуска-Польскай дзяржавамі, служыць адным з павучальных прыкладаў таго, што гісторыя цяперашняй Расеі не можа зводзіцца толькі да сталічнага цэнтралізму і каланізацыі.