Талоны на свабоду

Як насельніцтва Савецкага Саюза стала ўдзельнікам першага «шаху», абвешчанага імперыі.

17 траўня 1985 года ўсяму даросламу насельніцтву Савецкага Саюза і, як пазней высветлілася, савецкай эканоміцы быў пастаўлены шах – да мату таксама заставалася нядоўга, піша часопіс «Большой».

У гэты дзень у газеце «Праўда» быў апублікаваны і ўступіў у сілу ўказ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР «Аб узмацненні барацьбы з п'янствам», які больш вядомы як «сухі закон». Нягледзячы на тое, што за гады дзеяння пастановы сярэдні тэрмін жыцця мужчынскага насельніцтва вырас на 2,5 года, значна скарацілася злачыннасць, вызваленыя ў псіхіятрычных лякарнях ложкі былі аддадзеныя пацыентам неалкагольнага профілю, многія аналітыкі гэты ход урада пасля разглядалі як шырокі крок да жабрацтва і наступнага развалу некалі магутнай дзяржавы. Паводле некаторых падлікаў вытворчасць і рэалізацыя алкагольнай прадукцыі давала бюджэту прыбытак 25–30%, адпаведна, калі ў першыя гады 12-й пяцігодкі замест звыклых 806 мільёнаў літраў гарэлкі да насельніцтва дайшло толькі 60 мільёнаў, казна пачала трашчаць. А з улікам неабходных грашовых уліванняў праз чарнобыльскія праблемы і патанненне нафты бюджэт краіны ўпершыню за доўгія гады стаў дэфіцытным.

Калі штучна знізіць прапанову ўлады здолелі, то з попытам было складаней: ён заставаўся на ранейшым узроўні, бо добраахвотную адмову людзей спажываць алкаголь ні ў якай пастанове не прапішаш. У крамах з'явіліся вялізныя чэргі, праз што людзі спазняліся на працу, студэнты прагульвалі заняткі. Хто дрэнна пераносіў вялікую колькасць народу, пачаў ужываць розныя спіртазмяшчальныя рэчывы – адэкалоны, клеі, мыйныя сродкі. Гэта, натуральна, прыводзіла да вялікай колькасці смерцяў сярод працаздольнага насельніцтва, але людзей было ўжо не спыніць. Наадварот, народ ставіўся з гумарам да сітуацыі: нараджалася шмат баек, легендаў, выдуманых і не вельмі гісторыяў. Напрыклад, інтэлігентнага выгляду мужычок просіць прадаўшчыцу памяняць набыты флакончык адэкалону «Шыпр» праз пашкоджаную этыкетку. Тая агрызаецца: маўляў, усё роўна піць будзеш. Мужык папраўляе акуляры: «Так, буду, але мне гасцям на стол ставіць!»

У дэалкагалізаваным СССР былі і свае «пацёмкінскія вёскі» – вяселлі без спіртных напояў на сталах. Гасцям прапаноўваліся толькі сокі, ахаладжальныя напоі і гарбата. Пра такія ўрачыстасці, усхваляючы камсамольцаў-непітушчых, пісалі нават цэнтральныя газеты. Але цынізм сітуацыі заключаўся ў тым, што ў самавары налівалі гарэлку, а ў заварныя імбрыкі – каньяк. Пад канец вяселля госці літаральна валіліся пад стол ад моцна заваранай «гарбаты».

У савецкім харчовым квэсце была яшчэ адна складаная задача: мала было валодаць грашыма і жаданнем стаяць у чэргах – неабходныя былі талоны на пэўную групу тавараў. У разрад дэфіцыту трапляла практычна ўсё: каўбаса, крупы, соль, цукар, а таксама тытунь і спіртныя вырабы. Талоны на гарэлку ўвогуле былі своеасаблівай валютай: іх шанавалі нават тыя, хто не ўжываў спіртнога. Напрыклад, гаспадыні нярэдка расплачваліся імі за працу з сантэхнікамі, электрыкамі, грузчыкамі. Вялікім попытам карысталіся і талоны на цукар, таму што народ прадказальна ўдарыў у «сухі закон» самагонаварэннем. Смешна, што талоны на спіртное выдаваліся на ўсю сям'ю – нават на немаўлятаў размяркоўваліся гарэлка і цыгарэты. Магчыма, улады такім нязграбным крокам спрабавалі хоць неяк папрасіць прабачэння ў насельніцтва за сітуацыю ў краіне.

Форма і колер талонаў у рэгіёнах СССР былі рознымі, магла адрознівацца і вага атрыманых тавараў. Але прынцып заставаўся тым самым: стандартны спіс прадуктаў размяркоўваўся на колькасць чальцоў сям'і. Талоны можна было атрымаць альбо ў прафкаме на месцы працы, альбо ў ЖЭСе на месцы жыхарства. З развалам СССР талонная сістэма імгненна не знікла, дзякуючы пастанове Саўміна (дарэчы, падпісваў яе Міхаіл Мясніковіч як намеснік кіраўніка Саўміна) яна трохі трансфармавалася: прадукты, уключаючы алкаголь, можна было атрымліваць паводле спісаў, талонаў, візітнай карткі пакупніка. Але абавязкова з паказваннем пашпарта: такім чынам урад страхаваў ад вывазу дэфіцытнай прадукцыі за межы маладой дзяржавы. Дарэчы, савецкія талоны на алкаголь можна набыць і цяпер: іх прапаноўваюць за пяць сучасных беларускіх рублёў на спецыяльных сайтах для калекцыянераў.