Задоўга да ЗША: як нашы продкі атрымалі сваю Канстытуцыю

Гісторыя трэцяга Статута ВКЛ.

Задоўга да з'яўлення першай у свеце Канстытуцыі ЗША ў літвінаў ужо быў свой Асноўны закон. Ім у 1588 годзе стаў трэці Статут Вялікага княства Літоўскага, які быў створаны пры непасрэдным удзеле і на ініцыятыву канцлера Льва Сапегі, піша litvin.pl.

Каб зразумець, як і навошта спатрэбіўся літвінам новы Статут, варта ўспомніць, што ўяўляла сабой дзяржава літвінаў у канцы 16 стагоддзя. Стараннямі многіх пакаленняў да моманту выдання трэцяга Статута Вялікае княства Літоўскае распасціралася ад Прыбалтыкі да чарнаморскіх абласцей.

У велічэзнай імперыі, магутнасць якой заклаў Вітаўт Вялікі, жылі розныя народы з непадобным менталітэтам, звычаямі, паданнямі аб справядлівасці.

Мудрыя дзяржаўныя мужы ВКЛ разумелі, што дзяржава не можа быць стабільнай і квітнеючай, калі ім кіруе толькі воля аднаго чалавека - манарха. У гэтым выпадку дзяржава выракае на пастаянныя крывавыя міжусобіцы. За прыкладамі літвінам далёка хадзіць не было патрэбы. У Турцыі секлі галовы адзін аднаму султанскія атожылкі, змагаючыся за трон. У дзікай Масковіі смерць вялікага князя і цара пастаянна выклікала баярскія звады, ад якіх пакутавалі простыя людзі.

Таму і з'явіліся з 15-га стагоддзя варыянты кодэкса, якія рэгламентавалі розныя бакі жыцця ў ВКЛ. Пачаліся ад Судзебніка князя Казіміра 1468 года. Затым з'явіліся тры Статуты.

Галоўнай асаблівасцю першых асноўных законаў літвінаў было тое, што ўлада ў Княстве падзялялася на галіны. Ніхто не мог аднаасобна накіроўваць дзяржаўны карабель туды, куды яму захацелася. Прынцып падзелу ўладаў гарантаваў захаванне свабод і правоў насельніцтву незалежна ад саслоўнай прыналежнасці.

Улада будавалася паводле схемы, пасля прызнанай самай эфектыўнай і справядлівай. Князь і яго апарат валодалі ўладай выканання законаў і пастановаў парламента. Судовая ўлада адрасавалася судовым інстанцыям рознага ўзроўню ў залежнасці ад ступені цяжару спраў.

Манарха літвіны выбіралі, абмяжоўваючы яго правы Законам. Такім чынам выключалася самаўпраўства. І ў ВКЛ не магло адбывацца жахаў, падобных тым, якія мелі месца ў маскавітаў. Дастаткова ўзгадаць, як у канцы 16 стагоддзя хадзіў вайной на Ноўгарад цар Іван Жахлівы і як ён выразаў пад корань насельніцтва гандлёвай рэспублікі.

Статут 1588 года абвяшчаў Літву незалежнай дзяржавай. І гэта, нягледзячы на унію з Польшчай, якую прыйшлося скласці праз крывавую вайну за Лівонію. Мова літвінаў (некаторыя навукоўцы называюць яе старабеларускаю) была дзяржаўнай, што ўмацоўвала дзяржаўны апарат. Асобы, якія мелі прыналежнасці да ВКЛ, не маглі набываць землі і правіць баль на літвінскай зямлі. Нават палякі. ВКЛ было дзяржавай для літвінаў, прычым літвінам лічыўся прадстаўнік любога народа, які жыў на землях дзяржавы.

Статут 1588 года забяспечваў усім жыхарам права на поўную бяспеку маёмасці і жыцця. Гарантам станавіўся вялікі князь. Прычым гарантаваліся і правы жанчын. Іх ніхто не мог прымусіць да замужжа, ніхто не мог беззаконна адабраць у іх уласнасць. Характэрна: за забойства падданага селяніна шляхціц павінен быў адправіцца на плаху. Такога ў Масковіі і слыхам не чулі, там памешчык мог спакойна вешаць сваіх халопаў і не баяцца суда і пакарання.

Праўда, Статут 1588 года ўсё ж аддаваў даніну эпосе. Гэта прыкметна ў пераліку пакаранняў, якія належалі злачынцам. Да прыкладу, жанчын, злоўленых за пралюбадзейства, маглі закапаць у зямлю жывымі. Жорсткія пакаранні смерцю агнём і вадой прызначаліся для тых, хто займаўся знахарствам і псаваннем грамадскай уласнасці.

Строга караліся любыя злачынствы, якія падрывалі абарону дзяржавы ад знешніх і ўнутраных ворагаў.

Артыкулы Статута 1588 года выкарыстоўвалі ў якасці ўзору дзяржаўныя сістэмы многіх еўрапейскіх краін. Да прыкладу, у Польшчы пры адсутнасці выразна выяўленых нормаў мясцовага права звярталіся да звароту да законаў Літвы. У Расейскай імперыі заканадаўчыя акты ВКЛ у эпоху яго росквіту шырока перакладаліся на расейскую мову, што сведчыла аб вялікай запатрабаванасці старых кодэксаў царскімі юрыстамі. Акрамя расейскага, існуюць пераклады (пачынаючы з 17 стагоддзя) Статутаў Літвы на ўкраінскую, французскую, нямецкую мовы.

Цікава, што пасля страты незалежнасці Вялікага княства Літоўскага і паглынання яго Расейскай імперыяй жыхары шэрагу губерняў яшчэ карысталіся інстытутамі, распрацаванымі ў далёкім 16- стагоддзі. У Магілёўскай і Віцебскай абласцях Статуты ВКЛ перасталі працаваць толькі пры цары Мікалаі Першым у 1831 годзе, калі было задушана паўстанне польскай і літвінскай шляхты супраць царызму. Праз дзевяць гадоў Статуты забаранілі на тэрыторыі Гарадзеншчыны, Меншчыны і Віленшчыны.

Так у плане юрыдычнай пісьменнасці літвіны, можна сказаць, ужо ў 15-16 стагоддзях ішлі наперадзе ўсёй Еўропы. І толькі ваенныя паразы і складанае міжнароднае становішча дзяржавы не дазволілі далейшаму развіццю законаў, створаных юрыстамі-наватарамі асяроддзя канцлера Льва Сапегі.