На варце дзяржавы: самыя магутныя цытадэлі ВКЛ

Як нашы продкі баранілі рубяжы сваёй Радзімы.

У барацьбе з ворагамі на ўсходзе і на поўдні літвіны апіраліся не толькі на адвагу і мужнасць сваіх палкоў, але і на фартыфікацыйныя ўмацаванні. Ліцвінскія цытадэлі ўтваралі цэлыя абарончыя сістэмы, якія падтрымліваліся ў баяздольным становішчы намаганнямі ўсяго княства. Пры ўзвядзенні цытадэляў ужываліся самыя перадавыя фартыфікацыйныя развязанні, выпрацаваныя практыкай еўрапейскай вайсковай справы, піша «Лiтвiн».

Эфектыўная сістэма ахоўных збудаванняў узводзілася на межах рускіх княстваў яшчэ да пачатку ўтварэння Вялікага княства Літоўскага. Палачане ў X-XII ст для аховы і абароны заходніх і паўночных межаў будавалі замкі з валамі і частаколам, з пад'ёмнымі мастамі і равамі.

Пазней на загад вялікіх князёў Літоўскай дзяржавы была ўзведзеная памежная лінія па р. Шэлоні. Былі пабудаваныя замкі Бярэсце, Трокі, Мерач, Гародня, Наваградак, Крывіч-Горад (Вільня), Крэва. На поўначы ад Гародні, на беразе Нёмана была ўзведзеная цытадэль Пералом - перадавы фарпост Трокаў, задачай якой таксама была абарона заходніх межаў княства ад набегаў Тэўтонскага Ордэна.

Пасля ў гэтую прырубежную сістэму былі ўключаныя Слонімскі і Лідскі замкі. У «Хроніцы Прусіі», напісанай Петэрам Дуйсбургам у 1336 годзе, згадваюцца замкі і цытадэлі на заходніх межах ВКЛ і Жмудзі: Юнігеда, Цыста, Кімель, Анканм, замак князя Гедыміна, Пуцеба, Бісена, Шрайнэтэ, Буервартэ, Сістыдэн, Медэраге, Пуценіке. Гэтыя цытадэлі вытрымлівалі аблогі і наступы крыжакоў, якія паўтараліся часам штогод цягам многіх гадоў.

Як прырубежная цытадэль на мяжы Валынскага княства з балцкімі плямёнамі ў 1276 годзе на тэрыторыі ВКЛ быў пабудаваны замак Камянец. Рэшткі збудаванняў захаваліся да нашых часоў як узор фартыфікацыі таго часу.

У XII-XIII ст будаўніцтва ўмацавальных ліній на памежных мясцовасцях атрымала новы размах. Каб не дапусціць або затрымаць прарыў ворага ўглыб тэрыторыі княства, памежныя цытадэлі сталі злучацца паміж сабой землянымі валамі, глыбокімі равамі і ляснымі заваламі і засекамі.

У гэты ж час і самі памежныя цытадэлі сталі ўзмацняцца: замест драўляных тынаў узводзіліся каменныя сцены, будаваліся вартавыя і абарончыя вежы. У выніку такой дзейнасці да пачатку XIV ст на межах ВКЛ была створаная цэлая сістэма прырубежных замкаў і цытадэляў.

Так, на мяжы з Вялікім княствам Маскоўскім, дадаткова да прырубежных замкаў Полацкага княства, якія апынуліся на мяжы ВКЛ, былі ўзведзеныя замкі ў Горвалі, Дуброўне, Дрысе, Езярышчы, Іказані, Крычаве, Магілёве і Воршы, якая пасля захопу ў 1514 годзе Смаленска маскоўскім войскам стала памежным горадам ВКЛ.

Таксама быў значна ўмацаваны і замак у Полацку, узведзены замак каля возера Іказнь. Пасля заваёвы ў 1563 годзе маскоўскім войскам Полацка, Вялікі князь Літоўскі і кароль Польскі Жыгімонт Аўгуст загадаў будаваць замкі на новай маскоўска-літоўскай мяжы «на моцных месцах».

У 1576 годзе Стэфан Баторый для ўмацавання мяжы ВКЛ загадаў пабудаваць на полацка-маскоўскім памежжы яшчэ некалькі цытадэляў і летам-восенню гэтага года гетман Хадкевіч і ротмістр Баркулаб Корсак узвялі тут чатыры замкі: Дзісну, Варонічы, Лепель і Чашнікі. Таксама значна быў узмоцнены і замак памежнага Віцебска.

На паўднёвых межах ВКЛ для абароны ад набегаў татараў, быў створаны прырубежны пояс замкаў Пасожжа і Палесся, у які ў розныя перыяды ўваходзілі замкі Бабруйск, Гомель, Жлобін, Каролін, Клецк, Ляхавічы, Лоеў, Мазыр, Прапашэск, Радамль, Рэчыца, Рагачоў, Стрэшын. А пасля далучэння ў 1324 годзе Гедымінам да ВКЛ гарадоў цяперашняй Украіны - Кіева, Чаркасаў, Канева, Пуціўля і Пераяслаўль-Рускага і іншых, паўднёвымі памежнымі заставамі ВКЛ сталі 71 умацаваны населены пункт, 35 з якіх размяшчаліся па берагах рэк Сулы, Пела і Ворсклы, аж да іх вярхоўяў.

Са стварэннем гарадоў-цытадэляў зарадзілася і вартаўнічая служба. Яе неслі, галоўным чынам, гарнізоны княжацкіх дружыннікаў, якія размяшчаліся ў гэтых цытадэлях, пра якія згадваецца ў «Хроніцы Прусіі» Петэра Дуйсбурга: «У літоўцаў звычайна выконваецца наступны звычай што да ўтрымання гарнізонаў у памежных цытадэлях: князь прызначае ваяроў у гарнізон кожнага замка тэрмінам на месяц або даўжэй; па заканчэнні ж тэрміну, іншыя з'яўляюцца ім на змену».