Ад Вітаўта да Баторыя: гісторыя артылерыі ВКЛ

Моц гарматаў нашых продкаў адчулі на сабе маскоўскія войскі ў Аршанскай бітве.

Менавіта гэтую бітву князь Канстанцін Астрожскі перамог пры пісьменным і масаваным ужыванні гарматаў і пішчаляў. У сярэднія вякі вытворчасць гарматаў у Вялікім Княстве Літоўскім, як і ва ўсёй Еўропе, была справай вельмі затратнай, піша «Літвін».

Патрабавалася шмат медзі, бронзы, а таксама кваліфікаваных кадраў. Майстроў-ліцейнікаў выпісвалі з Нямеччыны і Італіі часам за любыя грошы. Часам гарматных справаў знаўцаў проста выкрадалі або прымушалі да працы шантажом.

У моцы новага віду ўзбраення літвіны змаглі пераканацца на полі Грунвальду, калі тэўтонскія бамбарды сустрэлі агнём блізкія харугвы Вітаўта Вялікага. Гарматы былі вельмі неабходныя Вітаўту і Ягайлу, калі гаворка зайшла пра перамогу над тэўтонскімі замкамі. Агонь артылерыі дапамагаў ліцвінам адбіваць атакі татараў і маскавітаў.

Зразумела, што вялікі князь Аляксандр яшчэ ў 15 стагоддзі паклапаціўся пра тое, каб пры ягоным двары знайшлі сваё месца спецыялісты ў галіне артылерыі. Ім выплачвалі неблагія заробкі, патрабуючы наўзамен прыкладаць старанне ў забеспячэнні гарматамі княжых замкаў на ўсёй тэрыторыі ВКЛ. Заробкі плацілі без аніякай затрымкі, што сведчыла пра каштоўнасць кадраў.

Для набыцця медзі і бронзы князі запрашалі гандлёвых агентаў з ліку віленскіх, ковенскіх, гарадзенскіх купцоў. Гэтыя ж агенты падбіралі пры выпадку і кадры ліцейнікаў па ўсёй Еўропе.

На жаль, да пачатку Лівонскай вайны Вялікае Княства Літоўскае так і не змагло наладзіць падрыхтоўку ўласных кадраў для артылерыі. Шмат у чым усё яшчэ спадзяваліся на наймітаў. Хоць артылерыя Полацка ў 1563 годзе здолела ўчыніць упарты супраціў маскоўскім палкам. Адзін з полацкіх артылерыстаў ледзь не пабіў ядром і самога цара Івана Жахлівага, калі той захацеў выехаць на рэкагнасцыроўку ў наваколлі горада.

Артылерыя Полацкага замка знаходзілася не толькі пад апекай ваеннага кіраўніцтва ВКЛ, але і гарадскіх уладаў. Магістрат аплачваў пушкарам утрыманне і клапаціўся пра колькасць боепрыпасаў.

Не развязанае было да сярэдзіны 16 стагоддзя ў войсках ВКЛ пытанне з транспартаваннем артылерыйскіх гарматаў. Калі маскоўцы выкарыстоўвалі ў загадным парадку на перавозку баявых гарматаў сялянскія падводы з іхнімі гаспадарамі, то літвінская артылерыя здавольвалася добраахвотным найманнем вознікаў.

Гэта, зразумела, значна павялічвала кошт выкарыстання артылерыі на вайне. Паводле дакументаў, перавозка аднаго невялікага артылерыйскага парку з 3 невялікіх фальканетаў і трох марціраў з усімі неабходнымі боезарадамі вагай 16 тонаў абыходзілася прыкладна на 600 польскіх злотых, што раўнялася ўтрыманню ўсяго двара вялікага літоўскага князя цягам сямі дзён.

Нягледзячы на вялікія выдаткі, вытворчасць артылерыі ў ВКЛ толькі ўзрастала. У кіраванне Жыгімонта II Аўгуста гарматны двор у Вільні вырабіў толькі да 1565 года больш за 400 адзінак артылерыі рознага калібру. Некаторыя гарматы называлі імёнамі ўласнымі.

Так гармата «Вітаўт» прызначалася для вядзення аблог крэпасцяў. Вялікай разбуральнай моцай таксама валодалі прылады «Жыгімонт Аўгуст», «Жыгімонт Стары». Гэтыя прылады смерці вельмі спатрэбіліся падчас баёў арміі ВКЛ у Лівоніі з яе мноствам крэпасцяў і замкаў.

Новая старонка ў гісторыі літвінскай артылерыі адкрылася з ўсшэсця на пасад Княства Стэфана Баторыя. Пры ім вялікую ўвагу сталі аддаваць спосабам бамбаванняў мэтаў запальнымі снарадамі. Для бярвеністых крэпасцяў на ўсходзе такія боепрыпасы былі вельмі эфектыўныя. Стэфан Баторый запрашаў да працы тэарэтыкаў артылерыі, якія выдавалі папулярныя дапаможнікі для вядзення бою з дапамогай гарматаў.

Зрэшты цікавасць да артылерыі стала згасаць у Літве перад 17 стагоддзем. Манеўраная вайна на раўнінах Масковіі вялася манеўранай кавалерыяй, для нападаў якой не заўсёды патрабавалася прыкрыццё артылерыйскім агнём. Крылатыя гусары руйнавалі натоўпы маскавітаў і без агнястрэльнага ўзбраення.

Адбілася на зніжэнні ролі артылерыі ў войску ВКЛ і дарагоўля гэтага роду зброі.

Войны сярэдзіны 17 стагоддзя неміласэрна спустошылі казну вялікіх князёў. Набываць свінец, медзь і волава стала няма за што пасля спусташэння Вільні і шэрагу буйных эканамічных цэнтраў дзяржавы.