Кім былі князі, якія сталі героямі паданняў нашых продкаў

Cамыя незвычайныя прадстаўнікі беларускай шляхты.

Калі кажуць пра дзівацтвы беларускіх (ліцвінскіх) магнатаў, то канечне ўспамінаюць балачкі пра тое, як Радзівіл Пане Каханку, вялікі мантач і аматара пагуляць, вазіў палюбоўніц улетку шляхам, пасыпаным соллю. Але гісторыя захавала імёны іншых дзівакоў, якія ў далёкія часы здаваліся простым аратым і пастухам чарадзеямі і чараўнікамі, піша «Літвін».

Між тым дзівацтвы магнатаў не заўсёды мелі пад сабой прычыну абуджаны інстынкт або жаданне падкрэсліць сваё багацце. Багата прадстаўнікоў магнацкіх родаў, у тым ліку і прадстаўнікі роду Радзівілаў, хацелі дабра свайму народу.

Сапраўды, адной меркай нельга вымераць і жорсткіх тыранаў, забойцаў, і асветнікаў, навукоўцаў, пісьменнікаў, хоць і тыя і іншыя паходзілі з арыстакратычных колаў Вялікага княства Літоўскага.

На фоне сваіх сучаснікаў князь Мацей Радзівіл, падкаморы вялікі літоўскі (1786-1790) і астатні кашталян віленскі (1790-1795) здаецца ці не радыкальным бунтаром. Ён шчыра марыў аб роўнасці і вяршэнстве справядлівых законаў, якія зробяць жыццё ў родным краі больш разумным, творчым.

Таму і падтрымаў князь выдатную Канстытуцыю 3 траўня 1791 года, якую прыняў польскі сойм. Гэта была першая Канстытуцыя ў Еўропе, якая смела ламала станавыя рамкі.

Мацей устаў пад сцягі патрыётаў, якіх аб'яднаў вакол сябе Тадэвуш Касцюшка. Княжацкія скарбы былі аддадзены на фармаванне ўзброеных аддзелаў у абарону рэвалюцыі 1794 года. Мацей Радзівіл ахвотна раздаваў вольныя ўсім сваім сялянам, якія паўставалі на барацьбу з царскімі войскамі.

Імкненне да вольнасці і абарона роднай краіны асудзілі князя-рэвалюцыянера на пераслед царскімі саноўнікамі. У яго адабралі апеку над юным князем Дамінікам, якому дасталіся пасля смерці пане Каханку велічэзныя радзівілаўскія латыфундыі.

Цікава, што свае вальналюбныя ідэі Мацей прапагандаваў яшчэ задоўга да рэвалюцыі Касцюшкі ў Варшаве. У ягонай оперы «Агатка» прапагандавалася роўнасць і сцвярджалася, што сяляне такія ж людзі, як і шляхта, гандляры, чыноўнікі. Што трэба паважаць працу земляроба і шанаваць тых, хто стварае багацці. Шмат якія месцы ў крамольнай оперы задоўга да прэм'еры былі выкрасленыя цэнзурай караля Станіслава Панятоўскага.

Асветнікам і вальнадумцам быў і іншы Радзівіл - князь Ульрык. Ён шмат чытаў, цікавіўся дакладнымі навукамі - астраноміяй, механікай. Да сваёй смерці ў 1770 годзе ён здолеў шмат што зрабіць для дзяржавы. Хадзіў вайной на ўкраінскіх гайдамакаў, умацоўваў войска Вялікага княства.

Але ваенныя паходы і палітыка не забіралі ў яго імкнення да кніжнай мудрасці. Князь сабраў велізарную бібліятэку, у якую ўвайшлі выданні на ўсіх мовах краін Еўропы, а таксама на мовах антычнага свету - лацінскай, грэцкай.

Планаваў ён і перагледзець граматыку мовы літвінаў (беларусаў), якая, як меркаваў князь, мела патрэбу ў новых формах і правілах, якія правільна адлюстроўвалі б фанетычныя асаблівасці мовы.

Сучаснікі любілі ўспамінаць, што князь Ульрык шмат разоў паўтараў, што жанчыны забіраюць у мужчын занадта шмат часу і сіл. А таму лепш захапляцца жаночай прыгажосцю на адлегласці. Ад слоў Ульрык перайшоў да справы. Замовіў партрэт ніколі не існай, выдуманай прыгажуні і складаў у яе гонар мадрыгалы, гімны, пісаў музычныя п'есы.

Вядома таксама, што князь Ульрык перакладаў на беларускую мову і французскія творы: раманы, зборнікі павучальных мініяцюр. Гэтым ён думаў змякчыць норавы сваёй эпохі. Ці выйшла? Меркаваць нашчадкам.

Урэшце нават «літвінскі Дракула», як называлі калісьці князя Марціна Радзівіла, пачынаў свае кабалістычныя доследы з імкнення рабіць дабро, дапамагаць людзям. Вядома, гэты магнат занадта хутка расчараваўся ў літасці і згодзе, завёў сабе гарэм і стаў вымаць душы з нявольніц, якіх кідаў у лёхі родавага замка.

Але гэта ўжо іншы тып князёў-дзівакоў, якія замест заняткаў праўдзівай навукай і мастацтвамі звярнулі свае погляды да разбуральнай магіі вядзьмарства.