Пяць фактаў пра стваральніка бел-чырвона-белага сцягу

Клаўдзій Дуж-Душэўскi прыдумаў канцэпцыю сцяга, які па сённяшні дзень асацыюецца са свабодай і незалежнасцю.

25 лютага спаўняецца 60 год з дня смерці аднаго з «айцоў» БНР Клаўдзія Дуж-Душэўскага. Менавіта ён, паспяховы, энергічны, удачлівы архітэктар прыдумаў канцэпцыю сцяга, які па сённяшні дзень асацыюецца са свабодай і незалежнасцю.

Няма патрэбы пераказваць у драбніцах увесь жыццёвы шлях нашага героя, спынімся адно на некаторых найбольш цікавых момантах — феноменах Душэўскага, якія і зрабілі яго самім сабою.

1. Генэзіс: патомны паўстанец і будаўнік

Імя і падвойнае прозвішча выдаюць у Клаўдзіі Дуж-Душэўскім патомнага шляхціча. Так і было, але толькі па лініі маці — Евы. Ягоны прадзед з прозвішчам Урублеўскі ўдзельнічаў у паўстанні 1830-31 гадоў, дзед — у паўстанні 1863-64 гадоў. Абодва загінулі. Усе яны былі прадстаўнікамі краёвай эліты, якая ў палітычным сэнсе вызнавала сябе палякамі, этнічна — літвінамі.

Лінія бацькі дала хлопцу схільнасць да тэхнічных навукаў ды будаўніцтва. З дзяцінства Клаўдзію добра ўдавалася чарчэнне, а пасля ўжо ён самастойна па просьбе бацькі рабіў праекты і сметы будынкаў, дарог, нават касцёла. Такім чынам, у хлопцы спалучылася старадаўняя патрыятычная лінія ды сучасная тэхнічная, стваральная.

2. Выпадковая сустрэча ў кнігарні? Не думаю…

Далей Клаўдзій вучыўся у рэальным вучылішчы ў Вільні. Ён ужо вызначыўся, што стане архітэктарам. Асабістыя планы юнака скарэктавала сустрэча ў адной з віленскіх кнігарняў у 1910 годзе. Словам ён зачапіўся з двума няблага апранутымі мужчынамі: адзн больш высокі і мажны, з вусамі, іншы — ніжэйшага росту ды з бародкай. Размова зайшла пра кнігі, гісторыю, але ў выніку перайшла да нацыянальнага пытання…

Менавіта пасля гэтай сустрэчы Дуж-Душэўскі зразумеў, што ён не паляк, а беларус, ды хутка далучыўся да нацыянальнага руху. Насамрэч, у кнігарні ён сустрэў Антона Луцкевіча і Вацлава Ластоўскага. Ці здараюцца падобныя выпадковасці?.. Не думаю.

3. Таямніца сцяга і архівы КДБ Літоўскай ССР

Доўгі час, ажно да атрымання незалежнасці ў 1991-м, пытанне з’яўлення Бел-чырвона-белага сцягу выглядала таямніча. Віравалі фантастычныя версіі, маўляў, сцяг быў заўжды, ім карысталіся ў часы Вялікага Княства, ягоныя выявы нехта бачыў у рукапісах беларускіх татараў… а пасля наўпрост яго прынялі ў БНР — і усё! Кропкі над “і” расставіла раскрыццё архіваў Літоўскай ССР пасля на пачатку 1990-х.

Там, паводле даследчыка Уладзіміра Ляхоўскага, знайшліся ўласнаручныя сведчанні Дуж-Душэўскага, а менавіта ягоная аўтабіяграфія на літоўскай мове, датаваная 1934 годам, дзе і раскрываецца таямніца сцяга. У 1917 годзе яму «давялося зрабіць некалькі праектаў нацыянальнага сцяга, адзін з іх быў прыняты, а менавіта — бел-чырвона-белы. Ад таго часу сцяг і лічыцца беларускім нацыянальным»,— піша сам Клаўдзій.

Ёсць думка, што першапачаткова сцяг быў замоўлены гуртком беларусаў-вайскоўцаў Петраградскага гарнізона. Душэўскі тады вучыўся там у Горным інстытуце ды паралельна займаўся беларускімі грамадскімі справамі. І тут пачалося: колеры сцягу прымаюць вайскоўцы-беларусы ад Пецярбурга да Адэсы (чапляюць стужкай на форму), яго вызнае Усебеларускі З’езд у Мінску, урэшце, а 8 траўня 1918 сцяг афіцыйна зацвярджае адмысловая камісія БНР.

4. Забяспечаны. Адукаваны. Патрыёт

У БНР Душэўскі пэўны час быў сакратаром Ураду, пасля — прадстаўніком у краінах Прыбалтыкі. Калі ж стала канчаткова ясна, што да незалежнасці беларусам яшчэ далёка, Душэўскі вырашае не гуляцца надалей ва «урады ў выгнанні», але абірае шлях творчасці і кар’еры.

У Коўні ён сканчае ўніверсітэт з дыпломам інжынера-будаўніка. Напрыканцы 1920-х ён працуе ў Міністэрстве сувязі Літвы. Пазней — тэхнічным дырэктарам у акцыянерным таварыстве «Майстас». Паводле ягоных праектаў паўстаў цэлы шэраг фабрыкаў, поштаў, нават тэатр і будынак радыё ў Коўні, Клайпедзе, Шаўляі, Паневежасе. Яго ж лічаць адным з заснавальнікам «ковенскага мадэрнізму» ў архітэктуры.

Разам з тым, беларуская справа не чужая Душэўскаму. Максім Танк ва ўспамінах у 1938 годзе пісаў: «…К. Дуж-Душэўскі працуе ў Каўнасе галоўным архітэктарам. Матэрыяльна забяспечаны. Дзякуючы яго дапамозе і музей (Віленскі беларускі музей — аўт.) сяк-так можа існаваць». Справа ў тым, што Душэўскі тым разам акурат даслаў у Вільню падручнікі, перакладзеныя ім на беларускую. Таксама ён быў і паліглотам: ведаў не толькі польскую, літоўскую і нямецкую, але і французскую ды партугальскую мовы.

5. Арышты ды ўдача

Душэўскага цягам жыцця арыштоўвалі шмат разоў. Не вядома, ці мела да яго нейкія прэтэнзіі царская ўлада ды бальшавікі на першых этапах, затое ўжо ў 1921 годзе яго «бяруць» палякі. Падставай стала канферэнцыя, дзе Душэўскі публічна крытыкаваў польска-савецкія дамоўленасці. Тры месяцы яму давялося правесці ў Лукішскай турме ў Вільні, пасля чаго — з’ехаць у Коўню.

З прыходам саветаў у Літву Душэўскага арыштоўваюць за «актыўную нацыяналістычную контррэвалюцыйную дзейнасць, скіраваную супраць СССР» — нічога дзіўнага. Да абвінавачвання дадаецца яшчэ і шпіянаж на карысць Польшчы… Той не пагаджаецца са звінавачваннямі, а тут ужо і новая вайна з новай уладай — гэтым разам нямецкай.

Адносіны з немцамі ў нашага героя складаюцца дзіўна. Ёсць сведчанні, маўляў, яму прапаноўвалі пасаду бургамістра Мінску, але Душэўскі адмовіўся. Ці тое ў выніку адмовы, ці сапраўды па фактах, немцы яго арыштоўваюць нібыта за перахоўванне яўрэяў. Але і гэтым разам лёс дапамагае Душэўскаму: заступіліся сябры па нацыянальным руху.

У 1946-м Душэўскага ізноў арыштоўваюць саветы яшчэ па перадваеннай справе, і… у чарговы раз выпускаюць. Чарговая таямніца: хто дапамог, чаму? Але ўдача не вечная: праз пяць год 61-гадовага Душэўскага ўсё ж такі бярэ ў свае абдымкі сталінскае «правасуддзе». За свае «старыя грахі» колішні дзеяч БНР атрымлівае 25 год. Выйсці атрымалася раней, праз тры гады, паводле адмены вырака.

Памёр Клаўдзій Дуж-Душэўскі 25 лютага 1959 года, пахаваны ў Коўні. Шкада, што ягоную труну ў тыя змрочныя часы так ніхто і не прыкрыў бел-чырвона-белым сцягам.

Алесь Кіркевіч, «Новы час»