28 сакавiка 2024, Чацвер, 16:12
Падтрымайце
сайт
Сім сім,
Хартыя 97!
Рубрыкі

На заклік Вітаўта: як татары падтрымалі ВКЛ у барацьбе супраць ворагаў

2
На заклік Вітаўта: як татары падтрымалі ВКЛ у барацьбе супраць ворагаў

Татары жывуць на землях Беларусі шэсць стагоддзяў.

Тут іх радзіма, гэтую зямлю іх продкі разам з беларусамі, літоўцамі і палякамі абаранялі ад ворагаў. Продкі ардынцаў носяць імёны татараў-мусульман, сваю рэлігію - іслам, які захаваў іх у адзінстве і вылучыў сярод іншых народаў гэтай зямлі. Але што ж прывяло іх сюды - у матэрыяле «Литвина».

На парозе ХIV-ХV стагоддзяў Залатую Арду скалыналі шматлікія дынастычныя звады. Пасля смерці цемніка Мамая магутны ўладыка Сярэдняй Азіі Цімур-Тамерлан прызначыў хана Тахтамыша ўладаром Залатой Арды. Той спачатку даволі мірна суіснаваў з Маскоўскім княствам і Дзмітрыем Данскім, які перамог на Куліковым полі супраціўніка Тахтамыша - цемніка Мамая. Але канфлікт паміж Руссю і Ардой не згас, і ў 1382 годзе Тахтамыш захапіў і спаліў Маскву.

Надмернае ягонае ўзвышэнне разгневала Тамерлана, і 14 сакавіка 1395 года войскі Цімура разбілі Тахтамыша. Як піша ў сваёй «Кнізе перамог» арабскі гісторык Шэрэф ад Дзін Едзі: «Тахтамыш кінуў ханства, дом, усё што меў, і, ратуючы сваё жыццё, з некалькімі людзьмі ўцёк у бок Булара (Польшчы), у лясную мясцовасць». Тумены Хромца дайшлі да межавых зямель Русі і спустошылі ўсе ўлусы верных Тахтамышу царэвічаў і эміраў.

Нягледзячы на паразу, Тахтамыш не адмовіўся ад ханскага тытула і шукаў хаўруснікаў, хоць Цімур пасадзіў на трон у Ардзе Цімур-Кутлуга. Зацікаўленым і надзейным хаўруснікам стаў вялікі князь Вітаўт. Ён прыязна прыняў Тахтамыша і пасяліў яго разам з ягонымі прыдворнымі, у горадзе Лідзе, у сядзібе, якую ў народзе доўга называлі «Тахтамышавым дваром». Вітаўт адразу ацаніў новыя магчымасці, якія ўзніклі са з'яўленнем у ягонай дзяржаве былога ардынскага кіраўніка, які хоча вярнуць сабе ханскі пасад. У 1397 і 1398 гадах Вітаўт здзейсніў два паходы на Дон і ў Крым. У іх удзельнічаў і Тахтамыш з дружынай.

Магчыма, Тахтамыш хадзіў туды, каб папоўніць сваё нешматлікае войска татарамі: уплывовы ў Крыме татарскі род Шырынаў прыязна ставіўся да Тахтамыша і не падпарадкоўваўся стаўленіку Цімура - Цімуру-Кутлугу. З гэтых паходаў Вітаўт вярнуўся ў Вільню са значнай колькасцю татараў – з сем'ямі, жывёлай, хатнім скарбам. Пазней некаторыя гісторыкі, у тым ліку Ян Длугаш, пераселеных татараў назвалі ваеннапалоннымі.

У 1397 годзе, як піша Ян Длугаш: «Вітаўт рушыў супраць татараў...прайшоў Дон...у ваколіцах Волгі разграміў татараў пад назвай Орда і шмат татараў з жонкамі і дзецьмі і статкамі жывёлы ўзяў у палон і прывёў у Літву. Палову іх ён адаслаў у гонар перамогі каралю Уладзіславу, польскім біскупам, абатам і панам, а палову пакінуў сабе.

У Польшчы палонных ахрысцілі, і ў выніку змешаных шлюбаў татары сталі адным народам з палякамі. Інакш было ў Літве, дзе Вітаўт пасяліў татараў у вёсках, і яны сваімі звычаямі жывуць і захоўваюць сваю веру».

Звесткі аб пераможным паходзе Вітаўта на Волгу і ў Крым згадвае толькі Ян Длугаш, які нарадзіўся пасля згаданых падзей. Нідзе больш пра гэта не згадваецца. Бо насамрэч татары з Крыма прыйшлі ў беларуска-літоўскую дзяржаву таму, што Тахтамыша, які ўдзельнічаў у гэтым паходзе, яны ўсё яшчэ ўважалі за хана Залатой Арды, чынгізіда.

Вось за ім – за сваім законным кіраўніком - і пайшлі татары з сем'ямі і маёмасцю ў новыя месцы, дзе ім абяцалі зямлю і свабоднае вызнанне мусульманскай веры. Паводле татарскай традыцыі, літоўскія (беларускія) татары самі сябе ніколі не ўважалі за палонных Вітаўта, таму і ахвотна служылі свайму беламу хану - Вітаўту, якога называлі Ватад - апорай ісламу на захадзе.

Татары, якія мелі высокае становішча, захавалі свой статус і ў Вялікім Княстве Літоўскім. Цягам цэлага стагоддзя пасля засялення татараў на новых землях, калі ўзнікала неабходнасць, яны мелі магчымасць атрымаць дакументы ад крымскіх ханаў пра сваіх продкаў.

Паводле Хронікі Марціна Бельскага ХVI стагоддзя, князь Вітаўт раздаў татарам некаторыя вёскі каля ракі Вака, якая працякае ніжэй Вільні, вызваліўшы іх ад усіх падаткаў. Абавязаў толькі ездзіць на вайну. Як піша Бельскі: «Яны па добрай волі прыйшлі яму на дапамогу супраць Прусіі». Яшчэ адзін храніст той жа эпохі Мацей Стрыйкоўскі пісаў, што самі татары меркавалі, што Вітаўт не прывёў іх сілай, а запрасіў ваяваць супраць крыжакоў.

Пра добраахвотны прыход татараў у Літву ўспамінаецца і ў адным прашэнні на імя Жыгімонта Аўгуста ў 1563 годзе. Ананімны аўтар «Рысале-татары-Лех» (сачыненне пра татараў у Польшчы) піша: «Сцвярджэнне, што татары былі паселеныя як ваеннапалонныя, няправільнае, бо калі б татары былі ваеннапалоннымі, то даўно ўжо павінны былі б стаць няслушнымі, аднак жа, застаюцца мусульманамі».

Са сведчанняў храністаў таго часу, татары, якія жылі ў Лідскім, Троцкім, Ашмянскім, Навагрудскім, Берасцейскім, Менскім паветах, каля Чаркасаў і Канева, не былі свабоднымі. На чале іх стаялі набліжаныя да Тахтамыша татарскія феадалы, якія карысталіся даверам Вітаўта.

Да пачатку XVI стагоддзя, татарская «дыяспара» папаўнялася пераважна за кошт эмігрантаў з Арды. Нарэшце, добраахвотныя пасяленцы сталі большасцю сярод беларускіх татараў. З іх дапамогай Вітаўт наважыў разбіць хана Цімура-Кутлуга і пасадзіць у Ардзе хана Тахтамыша. Ён сабраў вялікія сілы, прыцягнуў на свой бок частку польскіх і нямецкіх рыцараў і нават атрымаў благаславенне Папы Рымскага Баніфацыя IX на крыжовы паход.

У рускіх летапісах напісана, што перад бітвай Вітаўт казаў: «Пасадзім у Ардзе на царства цара Тахтамыша...і тое ўсё будзе наша і цар наш, і мы не толькі літоўскую зямлю і польскую ўладары імаці... але і ўсімі разам княжані рускімі».

12 жніўня 1399 года ў бітве каля ракі Ворсклы (левы прыток Дняпра, 350 км на паўднёвы ўсход ад Кіева), войскі Вітаўта былі разбітыя. Загінула шмат князёў, у тым ліку героі Кулікоўскай бітвы - Дзмітрый Баброк, Андрэй Полацкі, Дзмітрый Бранскі, многія іншыя Гедэмінавічы і Рурыкавічы. Вітаўту пашчасціла ўцячы «ў малой дружыне...коней перамяняючы».

Збег і Тахтамыш. Ён апынуўся ў Сібіры, спрабаваў самастойна завалодаць ханскім пасадам, але нарэшце быў забіты. Пасля паразы на Ворскле кантакты Вітаўта з Ардою захоўваліся. Нашчадкі Тахтамыша па-ранейшаму бачылі ў Вялікім Княстве Літоўскім магчымага хаўрусніка ў барацьбе за аднаўленне сваёй улады над «улусам Джучы», як тады было прынята называць Залатую Арду.

У 1409 годзе да Вітаўта прыбыў са сваім атрадам сын Тахтамыша царэвіч Джэлал-эд-Дын. Вялікі князь гасцінна прыняў яго і ўклаў хаўрус аб супольных дзеяннях супраць Тэўтонскага ордэна. Татары былі часова расселеныя ва ўладаннях вялікага князя каля Гародні, недалёка ад мяжы з Ордэнам.

Яны бралі актыўны ўдзел у войнах з тэўтонцамі ў 1409-1411 гадах, асабліва ў Грунвальдскай бітве. На пагорках Грунвальда разам з беларусамі, палякамі і літоўцамі біліся з крыжакамі і татарскія воіны. І былі гэта былі воіны Джэлал-эд-Дзіна і татары, якія жылі з сем'ямі на землях, дадзеных князем Вітаўтам.

Напісаць каментар 2

Таксама сачыце за акаўнтамі Charter97.org у сацыяльных сетках