Дзяржпазыка ставіць луканоміку на калені

Важны не столькі памер пазыкі, колькі яе структура.

Хутка можа наступіць час, калі дзяржпазыка стане праблемай. Пра гэта апавёў onliner.by Зміцер Крук – эканаміст, навуковы супрацоўнік даследчага цэнтра BEROC:

– Беларусь гадамі збірала дзяржаўную пазыку, пра якую сёння вельмі часта згадваюць, характарызуючы становішча краіны як неспрыяльнае. У абсалютным выразе сума дзяржпазыкі расла доўгі час – да пачатку 2018 года, пасля чаго яна стабілізавалася. На сёння знешнім крэдыторам Беларусь павінна блізу $ 16,5 мільярдаў, а з улікам абавязальніцтваў перад унутранымі крэдыторамі, а таксама пазык мясцовых органаў улады і гарантаваных (цэнтральнымі і мясцовымі ўрадамі) пазык дзяржпазыка ў так званым пашыраным вызначэнні складае блізу $ 24,5 млрд. Давайце паспрабуем разабрацца, як дзяржпазыка ўплывае на наша з вамі жыццё, чаму адны краіны выдатна адчуваюць сябе «да вушэй у пазыках», а мы не і чаму ў агляднай перспектыве давядзецца шукаць адказы на непрыемныя пытанні, звязаныя з дзяржпазыкай.

Увогуле, назапашванне дзяржпазыкі – гэта досыць адэкватны макраэканамічны інструмент для таго, каб фінансаваць дэфіцыт бюджэту альбо дэфіцыт гандлёвага балансу. Але важна, каб фінансаваны дэфіцыт быў невялікім у памерах і / або меў свайго кшталту транзітыўнасць (а не хранічны) характар. У гэтым выпадку павелічэнне дзяржпазыкі падтрымлівае рост эканомікі. Прычым калі тэмпы генераванага такім чынам эканамічнага росту перавышаюць тэмпы назапашвання дзяржпазыкі, а таксама кошт яе абслугоўвання, то, нягледзячы на рост пазыкі ў абсалютным выразе, цяжар ягонага абслугоўвання не ўяўляе праблемы.

У Беларусі дзяржпазыка тэхнічна назапашвалася для фінансавання дэфіцыту знешняга гандлю. Найбольшыя тэмпы прыросту дзяржпазыкі прыйшліся на 2007–2014 гады, гэта значыць перыяд, калі ўлады падтрымлівалі фіксаваны абменны курс насуперак вялікаму і хранічнаму гандлёваму дэфіцыту. Але такая практыка не стымулявала будучы рост (наадварот, ён устойліва згасаў), а толькі дазваляла ў той перыяд падтрымліваць узровень дабрабыту, які ператварыўся ў завышаны.

З пазіцыі сучаснага дня важна, што паколькі дзяржпазыка нарошчваецца для пакрыцця знешняга дэфіцыту, то яе назапашванне адбывалася ў замежнай валюце (магчымасці выкарыстання беларускага рубля для аплаты знешніх плацяжоў надзвычай абмежаваныя). Таму пасля дэвальвацыі 2015–2016 гадоў выйшла так, што нагрузка ў абслугоўванні дзяржаўнай пазыкі ў нашай краіне рэзка вырасла. Бо асноўная частка прыбыткаў бюджэту намінаваная ў нацыянальнай валюце, а выконваць абавязальніцтвы трэба ў замежнай. І з таго моманту новыя пазыкі ў замежнай валюце ўжо бяруцца пераважна для пагашэння старых.

У выніку на сёння асноўная праблема нашай дзяржпазыкі – гэта не столькі сам узровень пазыковага цяжару, колькі валютная структура дзяржпазыкі. У дачыненні да пазыковага цяжару для краінаў, што развіваюцца, да якіх адносіцца Беларусь, ёсць умоўная крытычная адзнака 60% ад ВУП краіны. З гэтай пазіцыі мы знаходзімся ў адносна бяспечнай зоне: нават калі зыходзіць з пашыранага вызначэння дзяржпазыкі, у нас на пікавым узроўні, у канцы 2016 – пачатку 2017 года, яна складала блізу 50% ад ВУП.

Разам з тым факт, што больш за 95% дзяржпазыкі ў нас назапашана ў замежнай валюце, абумоўлівае неабходнасць абслугоўваць і пагашаць гэтыя пазыкі таксама ў замежнай валюце, у той час як стабільных валютных прыбыткаў бюджэту для гэтага не хапае. У апошнія гады сітуацыю атрымоўвалася кантраляваць, дзяржпазыка нават была крыху паніжаная дзякуючы «нафтавым» і «газавым» паступленням – валютным прыбыткам ад экспартных мытаў за нафтапрадукты, так званага «перамытнення», кампенсацыі і г. д. Як вы разумееце, сёння гэтая крыніца паступлення сродкаў апынулася пад пытаннем.

У прынцыпе, у 2020 годзе ўзніклую праблему цалкам можна развязаць за кошт назапашаных золатавалютных рэзерваў. Больш за тое, як заяўляе Мінфін, іх дастаткова, каб сёлета на чыстай аснове адчувальна знізіць дзяржпазыку. Але, па-першае, такі крок негатыўна адбіўся б на эканамічнай актыўнасці, паколькі ў гэтым выпадку давялося б уціснуць фінансаванне іншых артыкулаў бюджэту (у цяперашнім або наступным гадах). Па-другое, калі Мінфін пачне за кошт сваіх рублёвых рэсурсаў набываць валюту, каб аддаваць дзяржпазыку, гэта можа прывесці да абясцэньвання беларускага рубля, што негатыўна ўплывае на будучы стан пазыкі.

Якія магчымыя варыянты развязання праблемы?

Першы – спрабаваць захаваць статус-кво 2017–2019 гадоў, гэта значыць газава-нафтавую фінансавую плынь, якая мае месца за кошт дамоў з Расеяй. Мы бачым, што ўлады сёння прадаўжаюць рабіць стаўку менавіта на гэты варыянт развіцця падзей.

Другім варыянтам можа стаць стратэгія, якая абапіраецца на змяненне валютнай структуры дзяржпазыкі. Простымі словамі: валютныя пазыкі неабходна трансфармаваць у рублёвыя. Але гэты просты на першы погляд рэцэпт даволі складана ўвасобіць у жыццё, асабліва без пагрозаў для фінансавай стабільнасці. Тут важна распрацаваць і рэалізаваць даволі тонкія працэдуры «фінансавай інжынерыі». Але я мяркую, што менавіта гэты варыянт найбольш перспектыўны ў выпадку, калі нафтагазавыя паступленні не атрымаецца вярнуць на ўзровень мінулых гадоў.

Трэцім, але відавочна толькі часовым варыянтам развязання праблемы магла б стаць стратэгія «браць новыя пазыкі, каб аддаць старыя». На самай справе, мы збольшага прытрымліваемся гэтага сцэнара ўжо доўгі час, апошнія гады існавала таемнае правіла, што да 25% дзяржпазыкі мы пагашаем на чыстай аснове, а 75% – рэфінансуючы (у рэчаіснасці зрабіць гэта атрымоўвалася далёка не заўсёды). Можна спрабаваць арыентавацца на гэтую стратэгію і далей. Але, па-першае, у новых умовах пазыкі давядзецца рэфінансаваць практычна цалкам. Па-другое, важна разумець, што мы ўвесь час будзем залежаць ад кошту абслугоўвання новых крэдытаў. Мала таго, у выпадку любога сур'ёзнага ўзрушэння на валютным рынку з не залежных ад Беларусі прычынаў мы можам апынуцца ў сітуацыі, блізкай да той, што адбылася ў 2015–2016 гадах, калі дзяржпазыка стала адчувацца нашмат мацней на фоне значнага падзення прыбыткаў у бюджэт.

Безумоўна, найлепшым варыянтам, які развязаў бы ўвогуле ўсе праблемы, стаў бы стабільны рост эканомікі хоць бы на ўзроўні 4-5% цягам 7–10 гадоў. Але, на жаль, пакуль ніякіх перадумоваў да таго, каб падобны рост здарыўся, я не бачу. Сёння нават афіцыйныя прагнозы росту ВУП ад урада абмяжоўваюцца 2,5%, а большасць міжнародных арганізацый упэўненая, што і гэтыя прагнозы досыць аптымістычныя, і схільныя ацэньваць гэты паказнік бліжэй да 1%. Прычым ёсць усе падставы меркаваць: сітуацыя мала зменіцца ў найбліжэйшыя гады.