28 сакавiка 2024, Чацвер, 12:20
Падтрымайце
сайт
Сім сім,
Хартыя 97!
Рубрыкі

Чым была для нашых продкаў вольнасць і свабода

2
Чым была для нашых продкаў вольнасць і свабода

Кодэкс гонару ліцвінскай шляхты.

У адрозненне ад іншых саслоўяў Вялікага Княства Літоўскага шляхта заўсёды ўсведамляла сябе карпарацыяй рыцараў, якія заваявалі сваё месца пад сонцам адвагай, подзвігамі падчас незлічоных войнаў. Ваявалі ліцвіны з ворагамі, якія прыходзілі з усіх бакоў свету. Асабліва турбавалі нашэсці з Усходу і з Поўдня. Ад татараў і маскавітаў адбіваліся стагоддзямі. Таму і не шкадавалі вялікія літоўскія князі прывілеяў і льготаў для свайго рыцарскага саслоўя, піша "Ліцвін".

Кожны шляхціч з гонарам заяўляў пра недатыкальнасць свайго жылля. Нават кароль не мог умешвацца ў гаспадарчыя справы самага беднага шляхціча, дыктаваць яму, што сеяць, чым займаць сваіх кабальных мужыкоў ці найманых працаўнікаў. У Маскоўскай дзяржаве, якая таксама ўвесь час ваявала, за ваенныя заслугі вялікім князям даводзілася расплачвацца асабістай свабодай.

У маскавітаў нават баяры меркаваліся халопамі валадара. Маскоўскі вялікі князь мог памыкаць сваімі падданымі, не звяртаючы ўвагі на законы і пастанаўленні. Найвышэйшым законам там была воля маскоўскага князя, які і даваў для прахарчавання сваім баявым халопам вотчыны, маёнткі, зямельныя надзелы з рабамі або без.

Інакш ішла справа ў Вялікім Княстве Літоўскім з самага ягонага заснавання. Тут разумелі, што вольны землеўладальнік, які захоўвае ўласную годнасць, будзе лепшым выканаўцам, выяўляюць ініцыятыву. Кодэкс гонару шляхцічаў шмат у чым капіяваў маральныя ўстаноўкі еўрапейскіх рыцараў, чые нормы паводзінаў на вайне і ў свеце асвячаліся аўтарытэтам царквы.

Шляхта высока цаніла сваю вольнасць і свабоду, пільна сочачы за непарушнасцю маральных асноваў саслоўя. Да прыкладу, з шляхецкага звання можна было лёгка "вылецець", калі захапіцца гандлёвымі аперацыямі або рамяством, уступіўшы ў цэх якіх-небудзь кушняроў або ліцейнікаў. Вялікія князі дазвалялі шляхце вырабляць алкаголь, прадаваць яго перакупнікам (часцей за ўсё габрэям), але засноўваць банкі і гандлёвыя таварыствы шляхцічы не маглі. Непаслушэнцы пераводзіліся ў мяшчанскае саслоўе, што было ганьбай для ўсяго клана.

У асяроддзі шляхцічаў у Вялікім Княстве Літоўскім не было падзелу на розныя феадальныя катэгорыі. У ліцвінаў не існавала шляхецкіх тытулаў. Не было графаў, баронаў, маркізаў або віконтаў, як у Францыі ці ў Гішпаніі. Быў адзін тытул – князь. І нават магнаты называлі простых шляхцічаў "братамі", "панамі", "дабрадзеямі", выконваючы прынцып рыцарскай роўнасці. Тытулы можна было набыць за межамі Рэчы Паспалітай. Але ў самім ВКЛ тытулы замяняліся дзяржаўнымі пасадамі: стараста, скарбнік, мечнік, кашталян або падчашы.

Арыстакратыя ліцвінаў ставіла бедную шляхту на прызначанае сацыяльнае месца, выкупляючы за звонкія талеры кафедры біскупаў, прыдворныя пасады, судзейскія месцы. Але публічна абразіць шляхціча, які меў герб і радавод, не мог сабе дазволіць нават князь. Радзівілы нават падкрэслівалі сваю роўнасць са шляхецкай беднатой, арганізоўваючы за немалыя грошы шыкоўныя піры. Такімі застоллямі, хвацкай гасціннасцю славіўся Нясвіжскі замак у 17-18 стагоддзях.

Праўда, за сталом магнатаў трэба было не траціць пільнасці. Сеў шляхціч не на сваё месца, належнае паводле радаводу і заслугаў, можна і на шабельны паядынак нарвацца або, што яшчэ горш, на ўсеагульнае абсмейванне. Пры Радзівілах заўсёды знаходзіліся жартаўнікі, якія ўмелі тонка, на стагоддзі абразіць няздару.

Закон асвячаў жыццё шляхты. Але і шляхта сама прымала толькі тыя законы, якія не пагражалі залатой вольнасці і свабодзе ліцвінскіх рыцараў. Мясцовыя сеймы і сеймікі маглі пайсці супраць каралеўскіх законаў, супраць Вільні і нават Варшавы. Цэнтральная ўлада магла спадзявацца на выплату падымных падаткаў і на пагалоўны ўдзел шляхты ў ваенных прадпрыемствах.

Вядома, падобная вольнасць і свабода часам пераходзіла ўсе прыстойнасці, паварочваючыся элементарным, парой дзікім сваволлем землеўладальнікаў.

Нягледзячы на знешні дэмакратызм, стаўленне магнатаў да шляхты было далёкае ад ідэалаў, апяваных апалагетамі вольнасці і свабоды ў ВКЛ. Сіла грошай, багацця драбіла шляхецкае саслоўе.

Так з'явіліся розныя пласты шляхты: чыншавая, прыдворная, фальварковая, загонная. Перайсці з аднаго пласта шляхты ў іншы можна было пры наяўнасці сувязяў ці ўдалага выпадку, адвагі на полі бою або спрыту, хітрасці, розуму. Вялікія шанцы былі ў адукаваных прыгажуноў, якіх бацькі выпраўлялі ў Вільню да двара вялікіх князёў. Такім малойцам маглі даць даручэнні дыпламатычнага характару. Яны маглі часам зрабіць кар'еру і праз "фраўцымер", карыстаючыся сувязямі сярод фрэйлінаў жонкі вялікага князя.

Але пры двары можна было лёгка нарвацца і на няласку вялікіх гэтага свету. Няўдачнікам маглі ўручыць "воўчы квіток", які патрабавалася адвезці ў які-небудзь аддалены замак. Там падаўцу запячатанага пакета ўмелыя каты на загад князя давалі небараку добры пачостку.

Аднак пры спрыяльным збегу абставінаў пры двары было рэальна паправіць пахіснутае сямейнае прадпрыемства, атрымаць пару фальваркаў, коней, мяшок залатых талераў.

Меркавалася вельмі прэстыжным, калі сам вялікі князь уручаў шчасліўчыку футра, слуцкі пояс ці шаблю. Вядома, пра вольнасці і свабоды пры такім раскладзе гаворкі не ішло. Шляхта гатовая была забыцца на час пра свае старажытныя правы, калі справа тычылася нейкіх матэрыяльных выгодаў.

На заходзе 18-га стагоддзя ўзмацнілася залежнасць шляхты ад магнатаў, багатых землеўладальнікаў. Дастаткова ўспомніць выпадак з падстарастам Ластоўскім. Ён быў жорстка збіты на загад больш заможных шляхцюкоў Матушэвічаў. Атрымаўшы больш за сотню ўдараў бізуном, Ластоўскі аддаў Богу душу.

Святар адмовіўся адпяваць забітага да смерці падстарасту. Тады сябры Матушэвічаў падказалі ініцыятарам расправы запісаць ахвяру як мешчаніна. Што і было зроблена шляхам падробкі запісаў у метрыцы. Матушэвічы расправіліся і з роднымі няшчаснага Ластоўскага. Напрыклад, ягоную жонку схапілі і таемна забілі.

У землях ліцвінаў не існавала органа, які старанна рэгламентаваў бы геральдыку. Часам некаторыя спрытнякі рабілі замах на шляхецкія вольнасці і свабоды – проста складалі падробленыя радаводы, прымазваючыся да таго ці іншага шляхецкага клану. Такіх удальцоў знаходзілі і судзілі, часам даволі жорстка, заносячы імёны ў спецыяльную "Кнігу хамаў".

Напісаць каментар 2

Таксама сачыце за акаўнтамі Charter97.org у сацыяльных сетках