Страйкі ды акцыі непадпарадкавання: урокі польскай «Салідарнасці» для Беларусі

Перамога дэмакратыі прывяла да росквіту Польшчы.

Як прыходзяць да ўлады, утрымліваюць яе і страчваюць - для Беларусі цяпер самая актуальная тэма. Сусветная гісторыя ведае процьму займальных сюжэтаў на гэты конт.«Салідарнасць» распавядае пра палітычны трылер, галоўным героем якога з'яўляецца іншая «Салідарнасць».

Легендарны прафзвяз узнік не на пустым месцы. Яму папярэднічала Познаньскае паўстанне 1956 года, студэнцкія хваляванні ў шасцідзесятых, страйкі ў сямідзесятых ... Усе гэтыя акцыі пратэсту былі бязлітасна здушаныя сілавікамі.

Чарговы заход здарыўся ў 1980-м. Страйкі, якія стартавалі ў Люблінскім ваяводстве, якое мяжуе з Беларуссю, перакінуліся ў Гданьск, дзе пачалі страйк суднаверфі імя Леніна. Да эканамічных патрабаванняў неўзабаве дадаліся палітычныя - ліквідацыя камуністычнага рэжыму.

Варта нагадаць, што гэта былі за часы. СССР і сацыялістычны лагер здаваліся непарушнымі. Іх эканомікі паступова дэградавалі, але рэпрэсіўныя машыны былі адладжаны дасканала. Палітычная апазіцыя была проста забароненая, а ўсялякае іншадумства выкаранялася на корані. У такіх умовах усе пратэсты выглядалі асуджанымі.

Аднак крытычная маса паступова назапашвалася, і нават камуністы часам вымушаныя былі з гэтым лічыцца. Таму ўрадавая камісія, якая прыбыла ў Гданьск, падпісала пакет дакументаў, у якіх прызнавалася права працоўных на страйкі і стварэнне незалежных прафзвязаў, чым тут жа скарысталіся прадстаўнікі страйкаў. Так з'явілася «Салідарнасць».

Як і сёння ў Беларусі, істотнае значэнне меў чыннік Крамля. Масква без усялякага задавальнення назіралі за «разгулам дэмакратыі», падчас якога былі вызвалена шмат палітзняволеных, аслабленая цэнзура ў СМІ і ішла гаворка пра пашырэнне эканамічных свабод. Улады СССР вывучалі магчымасць «навядзення парадку» ў Польшчы сіламі савецкага войска...

Інтэрвенцыі ўдалося пазбегнуць цаной адстаўкі апанента сілавых захадаў першага сакратара ЦК ПАРП Станіслава Кані. На вышэйшай партыйнай пасадзе яго змяніў генерал Войцэх Ярузэльскі.

Напружанне нарастала. «Салідарнасць», якая за год сабрала пад свае сцягі амаль 10 мільёнаў палякаў, намагала на саступках з боку кіроўнай партыі, а ПАРП уладай дзяліцца не хацела.

Экс-міністр абароны СССР Дзмітрый Язаў адзначае, што ў той жа час Войцэх Ярузэльскі фактычна выратаваў Польшчу. Генерал не толькі не прасіў сілавой падтрымкі ў Масквы (як Аляксандр Лукашэнка ў жніўні 2020 года), але і даў зразумець, што здарыцца, калі Крэмль з уласнай ініцыятывы надумае надаць «братнюю дапамогу».

Кульмінацыя наступіла ў канцы 1981-года. Уночы 13 снежня Ярузэльскі ўвёў вайсковае становішча на тэрыторыі ўсёй Польшчы. Спецслужбы арыштавалі больш за 3 тысячы актывістаў зараз ужо забароненай «Салідарнасці» і іншых апазіцыйных арганізацый.

Страйкі былі жорстка здушаныя пад кіраўніцтвам міністра ўнутраных спраў Чэслава Кішчака. ZОМО (польскі аналаг АМАПу) адкрыў агонь па ўдзельніках страйку на шахце «Вуек»: загінула 9 чалавек. Дэманстрацыю ў Гданьску, на якую выйшла амаль 100 тысяч чалавек, улады разагналі пры дапамозе войска і таксама не без ахвяр...

Адкрытыя пратэсты на прадпрыемствах практычна спыніліся. Тыя, што засталіся на волі актывісты «Салідарнасці» сышлі ў падполле - рыхтаваць контрудар.

Аднак масавыя выступы ў 1982-м зноў былі жорстка здушаныя. На заклік «Салідарнасці» да ўсеагульнага страйку ў лістападзе адгукнуліся адзінкі.

Выкарыстаўшы сілавыя на ўсе застаўкі, камуністычнае кіраўніцтва Польшчы даволі лёгка справілася з 10-мільённым прафзвязам. Улады разважылі, што скончылі з пратэстамі надоўга, калі не назаўжды. Але ўсё толькі пачыналася...

Прафзвяз памяняў тактыку. На першы план выйшла інфармацыйная і агітацыйная праца сярод насельніцтва. У той момант асноўным сімвалам «Салідарнасці» стаў знак V.

Калі наступіла зацішша, арыштаваным кіраўнікам «Салідарнасці» была прапанаваная свабода ў абмен на эміграцыю. Яны адмовіліся ад угоды і ўсё ж неўзабаве былі амніставаныя: справа нават не дайшла да суда.

Пры гэтым рэпрэсіі працягваліся. «Эскадроны смерці» існавалі ў Польшчы даўно. Чаго варта адна толькі сумна вядомы гурт «D» (Дэзінтэграцыя) - сакрэтнае падраздзяленне МУС, якое мела санкцыю на ўсе супрацьзаконныя дзеянні ў дачыненні да апанентаў камуністычнага рэжыму. Менавіта яго супрацоўнікі ў кастрычніку 1984 года выкралі і забілі капелана падпольнай «Салідарнасці» ксяндза Ежы Папялушку, чые яркія пропаведзі раздражнялі не толькі польскае, але і савецкае кіраўніцтва (за лічаныя тыдні да злачынства разгромны артыкул пра святара быў апублікаваны ў «Вестках»).

Тэрор супраць прыхільнікаў перамен ажыццяўляла не толькі група «D». Ужо ў 1984-м была створаная арганізацыя пад назвай «Анты-Салідарнасць», у склад якой уваходзілі супрацоўнікі службы бяспекі МУС. Гэтыя карнікі практыкавалі выкраданні і катаванні апазіцыянераў.

Усяго з моманту ўвядзення вайсковага становішча ў 1981-м і да перамогі дэмакратыі загінула больш за 100 супраціўнікаў камуністычнага рэжыму. Пры гэтым «Салідарнасць» захоўвала прыхільнасць мірным спосабам барацьбы. А кіраўніцтва Польшчы тым часам пастаянна абвінавачвалі прафзвяз у планах гвалтоўнага зрынання існага ладу.

Чарговая хваля пратэстаў стартавала вясной 1988 года. Улады традыцыйна адказалі гвалтам, але ўжо разумелі, што не могуць утрымаць сітуацыю пад кантролем. Важную ролю адыгрывала і тое, што дзякуючы перабудове ў СССР пагроза савецкай акупацыі істотна знізілася.

Увосень пачаліся таемныя перамовы ў Магдаленцы, дзе «Салідарнасць» прадстаўлялі Лех Валенса, Адам Міхнік, Тадэвуш Мазавецкі і іншыя лідары арганізацыі. Па іншы бок ужо не барыкад, а стала знаходзіўся... Чэслаў Кішчак.

Генерал, які праславіўся жорсткасцю, разумеў, аднак, што гэта сродак не на ўсе выпадкі жыцця. Менавіта Кішчак, які душыў актывістаў «Салідарнасці» ў першай палове васьмідзясятых, у другой стаў адным з галоўных прыхільнікаў дыялогу з незалежным прафзвязам.

Нефармальны статус сустрэч у Магдаленцы не перашкодзіў апанентам дасягнуць дамоўленасцяў, якія шмат у чым вызначылі далейшы ход падзей. Менавіта там атрымалася дамовіцца аб правядзенні ўжо афіцыйнага круглага стала паміж ПАРП і «Салідарнасцю».

Аднак гэтыя планы ледзь не былі сарваныя. На студзеньскім пленуме ЦК ПАРП большасць прагаласавала супраць перамоў з «Салідарнасцю». Тады тры генералы - Войцех Ярузэльскі, Чэслаў Кішчак і міністр абароны Фларыян Сівіцкі - выставілі ультыматум: калі дыялог не адбудзецца, яны сыходзяць у адстаўку. Баючыся застацца тэт-а-тэт з пратэстоўцамі, партыйныя бонзы далі задні ход і пагадзіліся на круглы стол.

Перамовы пачаліся ў лютым 1989 года і працягваліся два месяцы. Цікава, што ўвесь гэты час «Салідарнасць» заставалася нелегальнай: яе рэгістрацыя была адноўлена пазней.

Вынікі круглага стала выглядалі... дзіўнавата. Уведзеная ў краіне пасада прэзідэнта без усялякіх выбараў на 6 гадоў рэзервавалася за Ярузэльскім. ПАРП і падкантрольныя ёй арганізацыі без усялякіх выбараў гарантавалі сабе 65% у ніжняй палаце парламента. «Салідарнасць» атрымала магчымасць пазмагацца за астатнія мандаты ў Сэйме, а таксама Сэнат (верхняя палата цалкам абіралася на канкурэнтнай аснове, але яе паўнамоцтвы насілі хутчэй дарадчы характар). Таксама прафзвязу была прадастаўленая штотыднёвая 30-хвілінная праграма на тэлевізіі.

Здавалася, што ПАРП захавала поўны кантроль над выканаўчай і заканадаўчай уладамі, а таксама сітуацыяй у цэлым. У рэальнасці да краху камуністычнага рэжыму ў Польшчы заставаліся лічаныя месяцы.

Для ўдзелу ў выбарах быў заснаваны Грамадзянскі камітэт «Салідарнасць». Апазіцыянеры спадзяваліся атрымаць 10-20 месцаў у парламенце.

Вынікі выбараў былі ашаламляльнымі. Кандыдаты «Салідарнасці» з 161 мандату ў Сэйм забралі... 161! Плюс 99 месцаў у сенаце з 100.

Партыя была згуляная. Ужо ў жніўні прэм'ер-міністрам стаў Тадэвуш Мазавецкі, які неўзабаве сфармаваў урад у якім пераважную большасць мелі «Салідарнасць» і яе супольнікі. У снежні ў Канстытуцыю былі ўнесены папраўкі, якія зафіксавалі тое, што ўжо адбылося - статус польскай дзяржавы як дэмакратычнай, пазбаўленне ПАРП кіроўнай ролі і г.д. Ярузэльскі прабыў прэзідэнтам менш за паўтары года замест запланаваных шасці і па выніках выбараў мірна перадаў уладу Валенсу.

Перамога «Салідарнасці» прывяла да росквіту Польшчы. Нельга сказаць, што цяпер у гэтай краіне (як, зрэшты, і ў кожнай іншай) развязаныя ўсе праблемы. Аднак эканоміка, якая знаходзілася за камуністамі ў перманентным крызісе, дэманстравала няспынны рост з 1992 да 2019 года: за гэты час ВУП павялічыўся ў 5 з лішнім разоў у даляравым вылічэнні. Інфляцыя - крыху большая за 3% на год, беспрацоўе - прыкладна 6%.

«Салідарнасць», якая надоечы адзначыла 40-годдзе працягвае дапамагаць працаўнікам. І не толькі польскім: у жніўні прафзвязу адправіў партыю гуманітарнай дапамогі ў Беларусь...