Маці дзяцей Халакоста

Легенда аб знакамітай польцы Ірэне Сендлер.

Ганна Мяшкоўска знаходзілася побач з Ірэнай Сендлер апошнія пяць гадоў яе жыцця, напісала пра яе чатыры кнігі. «Новая Польшча» публікуе яе аповед пра тое, як імя полькі, якая выратавала сотні дзяцей з гета, стала легендай для ўсяго свету.

У вядомых людзей звычайна два жыцці. Першае замкнёнае ў біялагічным жыццёвым цыкле ад нараджэння да смерці. Другое доўжыцца нашмат даўжэй, ахоплівае гісторыю скажонасці памяці і забыцця, а нярэдка і кардынальных змен традыцыйных ацэнак. Славуты чалавек стаіць на п'едэстале, але амаль кожны бачыць яго ў іншым святле. З часам ён становіцца сімвалам: адданасці Айчыне, патрыятызму, ахвярнасці... Факты з біяграфій губляюць сваё значэнне. Ён пачынае жыць у легендзе.

Гэтыя словы гісторыка Януша Тазбіра я цытую па памяці, але думаю, яны выдатна тлумачаць сусветную папулярнасць легенды пра Ірэну Сендлер.

***

Легенда - гэта акультураная і спрошчаная памяць. Яе героі - людзі з яскравай індывідуальнасцю. А яшчэ важна, ці пакінулі яны пасля сябе справу жыцця. Усё гэта дае легендзе сілу і моц уздзеяння на іншых. Што ўзбагачае легенду, умацоўвае яе існаванне? Часам — плёткі, скандалы, грубае парушэнне прыстойнасці, старанна хаваецца нейкая таямніца асабістага жыцця. Але самае галоўнае - гэта захапленне, прызнанне ўчынкаў. Бывае, што герой сам яшчэ пры жыцці (свядома ці неўсвядомлена) удзельнічае ў стварэнні сваёй легенды. Фармуе яе, згодна з уласнай задумай. Становіцца аўтарам і героем уласнай гісторыі.

Так было з Ірэнай Сендлер. Пра яе загаварылі не толькі ў свеце, але і ў Польшчы, дзякуючы чатыром амерыканскім дзяўчынкам з Юніёнтаўна, якія захапляліся гісторыяй Халакоста. У 1999 годзе яны напісалі для школьнай алімпіяды ў гісторыі п'есу «жыццё ў шкляным слоіку» аб адважнай польцы, якая ратавала ад смерці дзяцей з гета. Слова «ратавала», падхопленае СМІ, стала сімвалам, міфам, легендай. З ім звязанае мноства непаразуменняў. Пані Ірэна кожны раз папраўляла: «Запамятайце, адна б я нічога не зрабіла».

Я спрабую данесці і зафіксаваць іншае вызначэнне таго, што прынесла славу пані Ірэне. Скажу так: Ірэна Сендлер удзельнічала ў выратаванні мноства габрэяў з Варшаўскага гета. Галоўным чынам, дзяцей, але пры яе ўдзеле выратаваныя і дарослыя. Разам з ёй увесь час працавалі дзесяць чалавек. І ў кожнага былі свае памочнікі і сетка кантактаў. Гэта была вялікая група, у асноўным жанчыны, Ірэна Сендлер сярод іх самая малодшая.

Я напісала чатыры кнігі аб жанчыне, якую называюць маці дзяцей Халакоста. Мы пазнаёміліся, калі пані Ірэне было 93 гады. Я знаходзілася побач з ёй апошнія пяць гадоў яе жыцця. Бачыла яе сум, калі яна казала аб існых палітычных падзеях у краіне і свеце. Бачыла, як яе расчуліў рэпартаж пра візіт папы Рымскага Бенедыкта XVI у былы нацысцкі канцлагер Аўшвіц. Бачыла, як яна радавалася, калі яе наведвалі дзеці, падлеткі і дарослыя - даслоўна з усяго свету. Бачыла, якой яна была шчаслівай, калі ў яе пакой дома састарэлых у варшаўскім новым горадзе прыходзілі людзі з таварыства «дзеці Халакоста». Яна рэдка пагаджалася на сустрэчы з журналістамі. Але спакойна і цярпліва адказвала на цяжкія для яе пытанні: ці баялася яна падчас вайны; як ёй удалося пераадолець страх; ці не страціла яна веру ў людзей пасля таго, што бачыла на вуліцах Варшаўскага гета?

Я пазнаёмілася з чалавекам, які атрымаў трагічны жыццёвы досвед, для якога вайна так і не скончылася. Для яе былі пакутлівымі пытанні аб падзеях перыяду акупацыі, аб наведваннях Варшаўскага гета, аб пасляваенных гадах. Яна не хацела вяртацца да перажытага. Але вярталася, бо гэтага чакалі людзі, якія прыходзілі да яе, без канца задавалі адны і тыя ж пытанні: «Пані Ірэна, як вы ратавалі гэтых дзяцей?». Каб пазбавіцца ад дакучлівых журналістаў, Ірэна Сендлер падрыхтавала кароткае апісанне сваёй дзейнасці падчас вайны.

Калі я ўпершыню прыйшла да пані Ірэны, меркавалася напісаць толькі адзін артыкул. А яна пагадзілася на кнігу. Супольную кнігу. Першае выданне 2004 года - «Маці дзяцей Халакоста. Гісторыя Ірэны Сендлер». Гэтая кніга выйшла ў дзесяці краінах. Я ў ёй пазначаная як аўтарка-складальніца. Чаму? Таму што кніга стваралася на аснове матэрыялаў, якімі падзялілася са мной мая гераіня. І толькі наступныя выданні (2008 года, «Дзеці Ірэны Сендлер» і 2014 года, «Сапраўдная гісторыя Ірэны Сендлер», а таксама «Гісторыя Ірэны Сендлер» 2018 года) я падпісала як аўтарка. Тры выданні кнігі, якія выйшлі пасля смерці пані Ірэны, мною выпраўленыя і дапоўненыя новымі матэрыяламі. Самым каштоўным з іх - у перадапошнім і апошнім выданнях - я ўважаю раздзел, які ўключае маю гутарку з Янінай Згжэмбскай, дачкой пані Ірэны.

Кім была Ірэна Сендлер, якая яшчэ пры жыцці стала сімвалам чалавечнасці, легендай і міфам? Яна нарадзілася 15 лютага 1910 года ў Варшаве. Але першыя гады дзяцінства правяла ў Атвоцку. У мястэчку пад Варшавай, вядомым мясцовым курорце. Клімат у ваколіцах Атвоцка ўважаўся за спрыяльны для хворых на сухоты, а іх у тыя часы было нямала. Бацька Ірэны Станіслаў Кшыжаноўскі (1875-1917), лекар і грамадскі дзеяч, які часцяком лячыў бясплатна самых хворых і бедных.

Найбяднейшымі яго пацыентамі былі габрэі. Ірэна маленькай дзяўчынкай гуляла з габрэйскімі дзецьмі і нават навучылася разумець ідыш. Ёй было сем гадоў, калі бацька заразіўся ад аднаго з пацыентаў сыпным тыфам і памёр. Ірэна да апошніх дзён свайго доўгага жыцця распавядала, што бацька прышчапіў ёй два прынцыпы, якія сфармавалі яе як чалавека. Першы: «Кожнаму тапельцу трэба працягнуць руку». І другі, што «Раса, нацыянальнасць, рэлігія не маюць значэння. Важна толькі, што гэта за чалавек». Гэтыя простыя словы пані Ірэна паўтарала ўсім, хто прыходзіў наведаць яе.

Да вайны яна вывучала юрыспрудэнцыю і польскую філалогію, але не скончыла вучобу. Абарона ўжо гатовай дыпломнай працы не адбылася праз вайну. Яшчэ раней (у 1932 годзе) яна пачала працаваць у аддзеле дапамогі маці і дзіцяці пры вольным Польскім Універсітэце. У лік абавязкаў пані Ірэны ўваходзілі стасункі з самымі беднымі жыхарамі сталіцы. Яна праводзіла гутаркі, арганізоўвала дапамогу сем’ям, якія жывуць у нястачы. У гады Другой сусветнай вайны гэты досвед дапамог Ірэне Сендлер стварыць сетку адданых паплечнікаў. Менавіта Сендлер арганізавала сабе і некалькім самым адважным сваім сяброўкам сталыя пропускі ў Варшаўскае гета. Яна прыдумала спосабы, як вывозіць габрэйскіх дзяцей з гета. У акцыі ўдзельнічала мноства людзей. Перш за ўсё — польскія сем'і, з якімі Ірэна дамаўлялася, што яны прытуляць ненадоўга дзяўчынак і хлопчыкаў. Габрэйскія дзеці вучылі польскія малітвы, вершы, песні і чакалі атрымання метрык загінулых польскіх дзяцей, у гэтым дапамагалі святары, якія спачувалі. Толькі пасля атрымання дакументаў выратаваных удавалася перавесці ў іншыя месцы, напрыклад, у прытулкі пры кляштарах або ў сем'і, якія хацелі б клапаціцца пра іх ужо больш доўгі час.

Ірэна і яе паплечнікі ратавалі дзяцей розных узростаў. Ад грудных немаўлятаў (найлепшы прыклад — гісторыя Альжбеты Фіцоўскай, якая нарадзілася ў гета ў студзені 1942 года) да падлеткаў (якія часцей за ўсё пакідалі гета разам з дарослымі ў працоўных брыгадах). Нялёгка было вывесці з гета зусім маленькіх дзяцей. Праз каналізацыю або па спецыяльных тунэлях, якія злучаюць суседнія шматкватэрныя дамы. А самай складанай задачай выявілася выратаванне хлопчыкаў.

Ірэна Сендлер казала, што ўсе войны калі-небудзь заканчваюцца. І думала аб тым, што будзе з выратаванымі дзецьмі ў будучыні. Яна вельмі добра ведала габрэйскае асяроддзе і разумела неабходнасць «выратаваць жыццё для будучага жыцця». Каб грамада магла адрадзіцца пасля вайны, неабходна ведаць месцазнаходжанне выратаваных дзяцей. Каб яны маглі вярнуцца ў габрэйскія сем'і, калі іх блізкія перажывуць вайну, ці хаця б проста ў габрэйскае асяроддзе.

Адсюль і ідэя запісваць імёны дзяцей: старыя і новыя, у т. зв. «арыйскіх паперах». Гэта быў доўгі пералік зробленага Ірэнай і яе сяброўкамі. Спіс, які складала пані Ірэна, заўсёды захоўваўся ў яе ў кватэры (тонкія палоскі папяроснай паперы, складзеныя ў слоік, які стаяў на стале), аж да яе арышту гестапа ў кастрычніку 1943 года.

Сендлер удалося вызваліць за хабар дзякуючы намаганням актывістаў Жэготы, а спіс па шчаслівым збегу абставінаў не трапіў у рукі немцаў. Легенда абвяшчае, што дзве бутэлькі з імёнамі выратаваных дзяцей закапалі пад яблыняй у садзе Ядвігі Пятроўскай на Лекарскай вуліцы, 9. І дасталі ўжо пасля заканчэння вайны. З дапамогай перадрукаванага на машынцы спісу габрэйскія арганізацыі змаглі пачаць пошук выратаваных ад смерці дзяцей.

На жаль, не ўсё атрымалася так, як планавала Ірэна Сендлер. Для яе было вельмі важна, каб пасля заканчэння вайны габрэйскім дзецям не давялося перажыць яшчэ адзін кашмар - раставанне з прытуліўшымі іх польскімі сем'ямі. Што выявілася не заўсёды магчымым. Здаралася і такое, што дзяцей з польскіх сем'яў забіралі сілком. Дакладная колькасць дзяцей, выратаваных Ірэнай Сендлер і яе сяброўкамі, невядомая. Знакаміты «спіс Сендлер», перададзены Адольфу Берману, страчаны. Большасць выратаваных засталіся ў Польшчы. Але ёсць і такія, чые сваякі знайшліся ў Ізраілі і ЗША. Пасля вайны пані Ірэна вярнулася на працу ў аддзел апекі. Актыўна працавала да 1968 года, калі па стане здароўя вымушаная была выйсці на пенсію.

Асабістае жыццё пані Ірэны таксама складалася па-рознаму. Калі ёй было 17 гадоў, цыганка нагадала, што ў яе будуць два мужы, але замуж яна выйдзе тройчы. І гэта прадказанне спраўдзілася. Першым мужам Ірэны быў Мечыслаў Сендлер (1910-2005), філолаг-класік паводле адукацыі, другім - выратаваны ёю з гета гісторык Стэфан Згжэмбскі [Адам Цэльнікер] (1912-1961). За Сендлера яна зноў выйшла пасля смерці другога мужа, бацькі траіх яе дзяцей: Яніны (1947 года нараджэння), Анджэя (нарадзіўся і памёр у 1949 годзе) і Адама (1951-1999).