Станіслаў Шушкевіч распавёў пра акупацыю і вызваленне Менска

Першы кіраўнік незалежнай Беларусі падзяліўся ўспамінамі.

Калі пачалася вайна, Стасю было 7,5 гадоў. Мама-настаўніца забараніла сыну хадзіць у школу, сказала называць сябе дашкольнікам. Але галоўны ўспамін пра вайну - першы савецкі танк-вызваліцель, заехаў у беларускую сталіцу, піша kp.by.

- Наш дом быў маленькай драўлянай развалінай, стаяў на Сляпянскай вуліцы, у тым месцы, дзе цяпер левы тыльны кут філармоніі, - успамінае 85-гадовы Станіслаў Станіслававіч. - Памятаю, напярэдадні вызвалення 3 ліпеня 44-га мама, бабуля, сястра і я сышлі на пагарэлішча - частка цэнтра, які загубіў пажар у першыя дні вайны. Драўляныя хаты згарэлі, а сутарэнні з падабенствам перакрыццяў дзе-нідзе засталіся, і мы хаваліся ў іх, баючыся баявых дзеянняў.

Тады для фашыстаў было звычайнай справай прыстрэліць каго-небудзь з усялякай нагоды. Правялі ў хованках і ноч на 3 ліпеня.

Пад раніцу ўсё сціхла, пасвятлела, усё выпаўзалі з хованак. Мы таксама выйшлі да Савецкай вуліцы насупраць цяперашняй гімназіі №23 - паміж Казлова і плошчай Якуба Коласа, тады яе называлі Камароўка.

Па Савецкай ішоў танк. Усе крычалі «Ура!». І танкіст са сцягам таксама крычаў «Ура!», а затым моцна мацюкаўся. Гэта было ягонае прывітанне-віншаванне менчукам з перамогай Чырвонага войска!

- А да Перамогі вы, дзеці, разумелі, што жывяце ў акупацыі? Немцаў баяліся?

- Адзін выпадак прымусіў баяцца. Падчас акупацыі хадзілі двухвагонныя трамваі. Першы вагон - толькі для немцаў, другі для астатніх.

Аднойчы пад першым вагонам нешта выбухнула. Ніхто не пацярпеў, але немцы расцанілі гэта як тэракт, схапілі першых лепшых менчукоў і расстралялі ва ўсіх на вачах...

У першы клас мама мяне не пусціла, да таго часу я ўжо чытаў па беларуску, расейску і трохі па польску. Мама выкладала гэтыя мовы. А яшчэ пісаў друкаванымі літарамі - у тым ліку бацьку лісты ў Сібір (у 37-м годзе яго абвясцілі ворагам народа за «контрсавецкую прапаганду» і адправілі ў высылку).

Калі бацьку забралі, мама яшчэ не была настаўніцай.

Застаўшыся без карміцеля, яна прыйшла ў КДБ і сказала: «Арыштоўвайце і мяне, таму што мне няма чым карміць дзяцей і маці - на працу жонку ворага народа не бяруць». Ёй сказалі прыйсці заўтра - і, дзіўная рэч, далі месца выкладчыцы.

А да таго Аркадзь Куляшоў (паэт і перакладчык) на камсамольскім сходзе сказаў, што «гэтая жанчына напісала ў анкеце «Замужняя», гэта значыць уважае ворага народа за свайго мужа» - і маму выключылі з камсамола.

Думаю, гэта была зайздрасць - маці і бацька да вайны былі чальцамі Саюза савецкіх пісьменнікаў, больш за тое, маці была дэлегаткай Першага з'езда савецкіх пісьменнікаў. Куляшова дэлегатам не выбралі, а мама прадстаўляла беларускіх пісьменнікаў-камсамольцаў.

- Як выжывалі падчас вайны без галоўнага карміцеля?

- У нас пры хаце быў агарод, сотак 20. Клапацілася пра іх бабуля - і бульбу саджала, і мяне дапамагаць прымушала. Расло шчаўе, цыбуля, часнок, памідоры пад папяровымі каўпакамі, агуркі, рэпа, радыска. Плюс кусты маліны, агрэсту, парэчкі.

Мы любілі куплёную бульбу, але яна была раскошай, даводзілася есці сваю, мыльную, нясмачную - бо саджалі яе год за годам у адным месцы. Уздоўж плота раслі каноплі, ніхто не ведаў, што гэта наркотык, і козы елі іх з задавальненнем. У нас было дзве казы, а часам і парася.

- Калі пачалася вайна, адразу зразумелі, што адбываецца?

- Не, 22 чэрвеня, у нядзелю, мы з бабуляй пайшлі ў парк Горкага. Былі перакананыя, што вайна Менска не закране, вораг будзе разбіты імгненна. У нас было радыё, і ўсё, што праз яго казалі, мы ўважалі за праўду. А казалі, што «непераможнае і легендарнае Чырвонае войска ўсіх распляжыць»...

22 чэрвеня мы з бабуляй былі на свяце, а 28-га прыйшлі немцы, і пачаліся жахі... Пазней на вуліцах вывесілі аб'явы: «Усім габрэям заявіць пра сябе і перасяліцца ў адзін раён (яго не называлі гета)».

На нашай Сляпянскай вуліцу перасялілі сям'ю з раёна, дзе ўтварылі яўрэйскае гета. Я, як і ўсе суседзі, ведаў, што іх сын, Гарык Шыфрын, з якім мы сябравалі - габрэйскі хлопчык, але ніхто яго не выдаў. А за неданясенне чакаў расстрэл.

Я бачыў павешаных - маладых, сімпатычных, бачыў, як вешалі, гэта было жудасна. Яны доўга віселі, на іх яшчэ былі таблічкі - каго за што павесілі.

Расправы былі жудасныя, страх перапаўняў горад...

Былі, на жаль, і тыя, хто сустракаў немцаў кветкамі. Самае цікавае, гэта была габрэйская сям'я, мы іх ведалі. Потым гэтыя ж немцы іх і загубілі...

Людзі тады не раззлаваліся на савецкую ўладу, хоць у многіх былі падставы: напярэдадні вайны эшалонамі адпраўлялі ў ссылку - мужоў у мамы, у маёй класнай кіраўіцы, у мамінай сяброўкі. Але салідарнасць людская падчас акупацыі была неймаверная.

У нас было дзве казы, адну даілі. Бабуля размяркоўвала казінае малако - па шклянцы на кожнае немаўля на нашай вуліцы.

Памятаю, як аднойчы пасвіў казу, яна зачапілася вымем за калючы дрот, і з яе шмат гадзін капала малако... Для мяне гэта быў жах - я недагледзеў столькі малака!..

Але мама нават не дала мне чосу - калючы дрот быў паўсюль.

Немцы былі розныя, яйкі любілі. Заходзілі, казалі: «Матка, яйко!» выменьвалі яйкі на хлеб ці на што-небудзь з вайсковага забеспячэння.

- Найн! - адрэзала бабуля.

Лішніх яек не было, хоць куры ў нас былі. Узімку жылі з намі ў доме, у падпечку. Мама хадзіла раніцамі на барахолку, выменьвала лахманы на хоць якую ежу.

Аднойчы атрымалася купіць кавалак сала, і мама разрэзала яго на 30 кавалачкаў - па кавалачку на дзень на месяц. Працы заўсёды было шмат: дровы пілаваць-калоць, капаць гарод, гной з хлява на агарод цягаць, казу пасвіць на пагарэлішчы, выкарчоўваць змёрзлыя дрэвы ў садзе. І дах рамантаваць на доме.

Падчас акупацыі дазвалялася мець адну 25-ватную лямпачку на дом. Суседзі лічылі мяне знаўцам электрычнасці, клікалі рамантаваць. Вулічным «электрарамонтнікам» я заставаўся і пасля вайны.

- Зараблялі на кішэнныя выдаткі?

- Гэта стала б ганьбай - дапамагчы суседу за грошы! Максімум - акраец батона ці дзве-тры цукеркі-падушачкі. А яшчэ гулялі ў «пікер» - кідкі палкамі па бляшанцы з-пад кансервы, якая стаіць на цагліне. Або ў футбол з той жа бляшанкай.

Памятаю, як за некалькі дзён да вызвалення ў нас у садзе хаваўся чалавек. Відавочна, аднекуль збег. Памятаю, што песню напяваў. Я тады не разумеў сэнс слоў «лесом, туманом, дорогой пустой - парень идет на побивку домой». Усё думаў - за што пабілі? А пасля вайны гэтую песню пачуў - і зразумеў, што «на пабыўку».

- Вы яго падкормлівалі?

- Хутчэй ён нас, калі нешта недзе здабываў. Памятаю, як ён нам з суседам Славікам даў з'есці нешта накшталт печыва.

- Ці не баяліся браць ў незнаёмца?

- Калі што-небудзь тады зжэрці перападала, прабачце за слэнг, гэта было шчасце! У акупацыі ўсе па картках атрымлівалі аднолькава: утрыманцы - 300, работнікі - 500 грамаў хлеба на дзень.

- Атрымліваецца, неяк адаптаваліся да новага жыцця?

- Мы заўсёды чакалі, што прыйдуць «нашы», але абмяркоўваць такое было нельга. За гэта маглі прыстрэліць на месцы. Памятаю, страшны выпадак: калі наляцела савецкая авіяцыя, вуліцу перабягала старая жанчына. Цяпер гэта раён Гікала, недалёка ад ЦУМа. І з нейкага акна кулямётчык застрэліў гэтую бабульку-пабягуху...

- Што вы тады ведалі пра партызан?

- Мы ведалі пра іх ад мамінай сястры - ейная сям'я жыла ў вёсцы Камень, за 7 кіламетраў ад Івянцу. Там былі партызаны добрыя і дрэнныя. Добрыя змагаліся з немцамі, а дрэнныя паказвалі гранату, казалі, што зараз узарвуць - і забіралі ўсё, што было, нават быдла. З тых часоў для мяне партызаны заўсёды двух катэгорый.

А потым здарылася так, што маю маму забралі ў канцлагер - як адказ на партызанскую акцыю. Яна цудам трапіла не ў Трасцянец, а ў лагер на Шырокай вуліцы. І пазней яе выпусцілі...

Яшчэ памятаю, што калі прыйшлі «нашы», адзін час у нас пад вокнамі стаяла самаходная гармата. У экіпажа быў пахкі машыннай алівай хлеб - яго пяклі на такой аліве пра адсутнасць алею.

Хлеб елі, але скарынку абрэзалі, і з яе мама зрабіла бражку на ў кагосьці здабытай патацы. Атрымліваўся хмельны напой, і чырвонаармейцы некалькі дзён запар святкавалі з ім вызваленне Менска.