Як нашы продкі абаранялі свае гарады ад нашэсцяў

А непрыяцеляў заўсёды было шмат.

Гарады ў землях літвінаў узнікалі не толькі як цэнтры гандлю і рамёстваў, але і як абарончыя цвярдыні, здольныя абараніць насельніцтва ад набегаў ворагаў. А непрыяцеляў у літвінаў заўсёды было шмат - з Захаду і з усходу. Палачане за стагоддзі сваёй гісторыі ператварылі горад у сістэму ўмацаванняў, якія складаліся з двух замкаў - верхняга і ніжняга, а таксама з абарончай лініі валоў на подступах да горада, піша «Литвин».

Пры ўварванні праціўнікаў полацкія сяляне сцякаліся ў горад, жыхары зачынялі браму і рыхтаваліся да аблогі. Так дзейнічалі палачане пры згубным для Полацка нашэсці велічэзнага войска маскавітаў на чале з царом Іванам Жахлівым у 1563 годзе.

Магдэбургскае права, якое атрымлівалі многія літвінскія гарады, давала права гарадскім уладам не толькі на гаспадарчую і палітычную самастойнасць, але і на абарону. Муніцыпалітэты арганізоўвалі атрады не толькі для падтрымання парадку ўнутры гарадскіх муроў, але і клапаціліся аб узбраенні і фармаванні апалчэнняў.

Выдзяляліся сумы на ўмацаванне і паднаўленне муроў, вежаў, на папаўненне запасаў правіянту на выпадак аблогі. Прыцягваліся майстры фартыфікацыі, якія стваралі новыя ўмацаваныя замкі ў адпаведнасці з апошнімі еўрапейскімі тэндэнцыямі.

Абавязкі гараджан абараняць свае дамы прапісваліся ў статутных граматах. Да прыкладу, польскі кароль і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Аўгуст паказваў на тое, што ўсе мяшчане абавязаныя пры з'яўленні ля сцен непрыяцеля ўчыняць стральбу з пішчаляў, гакоўніц, рыхтаваць рагаціны і дзіды для адбіцця штурмаў. Узбраенне згодна з каралеўскім указам патрабавалася ўтрымліваць у дамах у поўным парадку. Устанаўлівалася мінімальная колькасць зброі на адзін дом – не менш за адну гакоўніцу і рогвіцу на домаўладанне.

Арганізацыйна ўсё насельніцтва гарадоў дзялілі на сотні. Для кожнай сотні выдзяляўся адрэзак абароны на мурах. Да прыкладу, Магілёў мог выставіць у 16 стагоддзі не менш за 1500 чалавек. Акрамя дробнай агнястрэльнай зброі гарадан была і артылерыя больш буйнога калібру. У палачан на камяніцах было ўсталявана да 12 гармат у 1563 годзе, а ў Магілёве горад валодаў у 17 стагоддзі двума дзясяткамі гармат. Спецыялісты, якія ўмелі весці прыцэльную стральбу, атрымлівалі фінансаванне ад муніцыпалітэта. Полацк утрымліваў за гарадскі рахунак не менш за дзясятак пушкароў.

На плечы гараджан клаліся не толькі клопаты аб падтрыманні ў спраўнасці ўмацаванняў, але і пастоў гарнізона. Усеагульная вайсковая служба гараджан, як меркавалі вялікія літоўскія князі, не была гарантыяй бяспекі паселішча. Таму ў адведзеных слабодах размяшчаліся гарнізоны: атрады стралкоў, гусарскія або панцырныя харугвы. Улады многіх гарадоў дамагаліся ў сталіцы скасавання пастою войскаў, але гэта не заўсёды атрымлівалася. Асабліва ў памежжы на ўсходзе, дзе пагроза ўварвання маскавітаў была сталай.

Гарнізоны выстаўлялі і ворагі, якія захоплівалі гарады на працяглы час. У Полацку на загад цара Івана з 1563 года была выбудаваная цэлая Стралецкая Слабада каля ракі Палоты. А ў Магілёве падчас вайны 1654 года тысячы стральцоў і казакоў Маскоўскай раці даслоўна тэрарызавалі ўсё мясцовае насельніцтва, знішчаючы правіянт і фураж, рабуючы дамы. Магілёўцы не змаглі трываць самавольства захопнікаў і ў 1661 годзе ўзяліся за дзіды і рагаціны. Маскавітаў перакалолі за некалькі гадзін, прычым палонных не бралі. Настолькі лютай была жорсткасць насельніцтва супраць рабаўнікоў.

Характар вайсковай службы гараджан у літвінскіх землях рэзка змяніўся з падзеннем Рэчы Паспалітай. Ужо пасля першага падзелу імператрыца Кацярына касуе магдэбургскае права. І літвіны даведаюцца, што такое рэкруцкія наборы.

Праўда, расейскія чыноўнікі не спяшаліся адразу фармаваць з літвінаў буйныя часткі. У 1784 годзе імператрыца загадала стварыць некалькі дробных атрадаў са шляхты. У Імператарскую Беларускую харугву прымалі дваран, ахвяравалі прысягу рускай царыцы. На паперы з'явіліся восем дваранскіх харугваў з ліку дваран Полацкай і Магілёўскай абласцей. А вось да рэальнай вайсковай службы справа так і не дайшла. Набіраліся бо харугвы на добраахвотнай аснове, а ахвотных знайшлося толькі на тры харугвы (да 300 жаўнераў і афіцэраў). У якіх-небудзь баях гэтыя часткі не ўдзельнічалі.

Нягледзячы на фармаванне з чатырох батальёнаў Беларускага егерскага корпуса, шырокія наборы рэкрутаў у 1780-х гадах у адрынутых абласцях ВКЛ не праводзіліся. Расейскія генералы асцерагаліся мясцовага насельніцтва, а таму дасылалі для папаўнення гэтых батальёнаў рэкрутаў з губерняў унутры Расеі. З 1790-х гадоў у расейскія войскі сталі браць і літвінаў.

Так ураджэнцы зямель ВКЛ апынуліся і ў Фінляндыі, і на Каўказе, і ў Малдавіі, усюды, дзе кацярынінскія генералы гналі пад карцеч і кулі жаўнераў расейскіх палкоў. Вядома, што 114 рэкрутаў Магілёўскага павета сталі служыць у гарнізонным палку Фінляндскага Выбарга. Вярнуцца на радзіму ім было не наканавана, бо за чвэрць стагоддзя (працягласць рэкруцтва) выжыць на вайсковай службе ў чалавека не заставалася ніводнага шанцу.

Расейскія войскі ў канцы 18 стагоддзя даслоўна пазапаўнялі землі Вялікага Княства Літоўскага. У Магілёўскую губерню быў адпраўлены ўлюбёны полк князя Суворава - Фанагарыйскі грэнадзёрскі колькасцю 2500 жаўнераў і афіцэраў. Па мястэчках Віцебшчыны размяшчаліся іншыя пяхотныя і кавалерыйскія палкі.

Воінскія часткі даслоўна руйнавалі мясцовых землеўладальнікаў, патрабуючы не толькі месцаў для размяшчэння жаўнераў на падворках, але і вялікай колькасці харчавання. Сяляне таксама павінны былі несці павіннасці, звязаныя з падтрыманнем у парадку стайняў, месцаў для баявой падрыхтоўкі войскаў, выконваць перавозку на сваіх падводах вайсковых матэрыялаў і грузаў.

Акрамя гарнізонаў, ва ўсіх буйных гарадах Расейскай імперыі размяшчаліся так званыя губернскія вайсковыя каманды. Складаліся яны з сотні пяхотнікаў і 20-30 кавалерыстаў (драгун). Такія падраздзяленні выконвалі функцыі, якія раней, пры Магдэбургскім праве, ускладаліся на гараджан: выстаўленне патрулёў на вуліцах і плошчах, патруляванне слабод, раёнаў, паліцэйскія задачы. Каманды падпарадкоўваліся грамадзянскаму губернатару.