Як санкцыі ЗША адаб'юцца на луканоміцы?

Наступствы гэтым разам будуць сур'ёзнымі.

У 2007 годзе адміністрацыя Джорджа Буша-малодшага адрэагавала на парушэнні правоў чалавека ў Беларусі ўвядзеннем санкцый супраць канцэрну "Белнафтахім" і асобных прадпрыемстваў нафтавай прамысловасці і хіміі. Пяць гадоў таму, за Баракам Абамам, пасля вызвалення палітвязняў санкцыі былі прыпыненыя. Сёння, у рамках прымусу да дыялогу і ў якасці рэакцыі на татальныя рэпрэсіі, якія ізноў зазнаюць апаненты рэжыму Лукашэнкі, адміністрацыя Джо Байдэна пагражае вярнуць санкцыі. Гэтым разам іх наступствы могуць быць значна больш жорсткімі для беларускай эканомікі.

Чаму амерыканскія абмежаванні такія сур'ёзныя і як яны могуць адбіцца на валаўтваральных галінах нацыянальнай эканомікі, вывучала газета «Белорусы и рынок».

Як беларускія прадпрыемствы апынуліся ў амерыканскім чорным спісе

ЗША - адны з галоўных у свеце ініцыятараў санкцыйных праграм. Амерыканскія санкцыі - самыя жорсткія паводле формы і наступстваў, мясцовыя ўлады паслядоўныя і вынаходлівыя ў пакаранні тых, хто не адпавядае амерыканскім уяўленням пра свет і тым больш пагражае нацыянальнай бяспецы Амерыкі.

Упершыню афіцыйны Менск і канкрэтныя ведамствы і прадпрыемствы адчулі на сабе наступствы амерыканскіх санкцый пасля прэзідэнцкіх выбараў 2006 года. Афіцыйны прадстаўнік Дзярждэпартамэнту ЗША Том Кейсі напярэдадні галасавання папярэдзіў улады Беларусі аб гатоўнасці прымяніць «абмежавальныя меры» ў выпадку неадпаведнасці прэзідэнцкіх выбараў міжнародным стандартам.

Гэта самая «неадпаведнасць», выяўленая незалежнымі назіральнікамі, жорсткі разгон пратэстоўцаў, якія спрабавалі паставіць намётавы лагер на Кастрычніцкай плошчы, затрыманне і суд над адным з лідараў апазіцыі Аляксандрам Казуліным прымусілі ўлады ЗША рэагаваць.

У лістападзе 2007 года адміністрацыя Джорджа Буша-малодшага абвясціла аб увядзенні санкцый у дачыненні да найбуйнейшага і найважнейшага дзяржаўнага канцэрна - "Белнафтахіму".

“Сённяшняя акцыя ўзмацняе меры абмежаванняў супраць Лукашэнкі і ягонага найбліжэйшага асяродку пры дапамозе ўвядзення санкцый у дачыненні да масаванага кангламерату, які знаходзіцца пад кантролем рэжыму», - пракаментаваў тады прычыны дырэктар управыя Мінфіна ЗША ў кантролі за замежнымі актывамі (OFAC) Адам Сзубін.

Сам канцэрн з яго прадстаўніцтвамі ў Нямеччыне, Латвіі, Украіне, Кітаі і Расеі, а таксама яго амерыканская «дачка» Belneftekhim USA Inc. сталі першымі беларускімі фігурантамі самай жорсткай амерыканскай санкцыйнай праграмы - так званага SDN-ліста (Specially Designated Nationals and Blocked Persons). SDN-ліст - гэта спіс фізічных і юрыдычных асоб, чые актывы і ўласнасць, калі яны знаходзяцца на тэрыторыі ЗША ці ў валоданні амерыканскага асобы, лічацца заблакаванымі. Ніводная асоба ў ЗША, няхай гэта будзе фізічная або юрыдычная, не мае права ўкладаць якія-небудзь пагадненні з асобай са спісу SDN, калі толькі на гэта не атрыманы спецыяльны дазвол OFAC.

Пашырэнне спісу

У траўні 2008 года чорны спіс быў пашыраны за кошт “Полацк-Шкловалакна", лідскай "Лакафарбы" і Беларускага нафтавага гандлёвага дому. Праўда, ужо ў верасні 2008 года ў дачыненні да полацкага і лідскага прадпрыемстваў было прыпыненне санкцый. Але пасля разгону выступленняў, якія адбыліся ў Менску пасля прэзідэнцкіх выбараў у снежні 2010 года, беларускія нафтахімічныя заводы былі вернутыя ў SDN-ліст. Узровень жорсткасці, з якім улада выкарыстала да сваіх апанентаў, прымусіў адміністрацыю Барака Абамы распаўсюдзіць санкцыі на некалькі новых прадпрыемстваў. Так, у 2011 годзе ў чорным спісе было ўжо дзевяць фігурантаў: яго папоўнілі “Нафтан”, “Белшына”, “Гродна Азот" і "Гродна Хімвалакно”.

Напярэдадні чарговых прэзідэнцкіх выбараў, якія былі запланаваныя на кастрычнік 2015 года, афіцыйны Менск паспяшаўся вывесці са складу “падсанкцыйнага” “Белнафтахіма” “блакітную фішку” і адну з галоўных надзей на валютныя заробкі – “Беларуськалій”. Рэч у тым, што ў сярэдзіне 2010-х гадоў салігорскае прадпрыемства пад эгідай рэарганізаванай да таго часу трэйдара, Беларускай калійнай кампаніі (БКК), рыхтавалася да вяртання на амерыканскі рынак калійных угнаенняў. І трэба было выключыць як мага больш магчымасцяў для ўзнікнення пытанняў у рэгулятара, найперш магчымых прэтэнзій да “Беларуськалію” як да структурнай адзінкі "Белнафтахіму".

Мінфін ЗША з ініцыятывы двух сэнатараў, праўда, у пачатку 2015 года, усё ж такі пачаў праверку законнасці працы БКК і “Беларуськалія” на амерыканскім рынку. Але да таго часу змянілася палітычная сітуацыя і змяніўся імідж Беларусі: за сваю пазіцыю ў распачатым у 2014 годзе расейска-ўкраінскім канфлікце Менск атрымаў сур'ёзныя дывідэнды. Захад упершыню спакойна адрэагаваў на вынікі прэзідэнцкіх выбараў, а OFAC не толькі не знайшоў ніякіх парушэнняў у пастаўках угнаенняў “Беларуськалія” ў Амерыку, але пасля вызвалення ўсіх палітвязняў у кастрычніку 2015 года нават прыпыніў дзеянне санкцый.

Менавіта прыпыніў, а не скасаваў. Рэжым “замаразкі санкцый” аднаўляўся кожныя год-паўтара, і апошні раз гэта адбылося ў кастрычніку 2019 года. Чарговы датай падаўжэння прыпынення абмежавальных мер павінна было стаць 26 красавіка 2021 года. Але, мяркуючы з таго, як працягвае раскручвацца махавік рэпрэсій у Беларусі, у дзевяці беларускіх прадпрыемстваў мала шанцаў, што яны не вернуцца ў чорны спіс.

Сітуацыя з правамі чалавека ў краіне і дзеянні ўладаў у дачыненні да іншадумцаў, са слоў афіцыйнага прадстаўніка Дзярждэпу ЗША Неда Прайса, з'яўляюцца галоўнымі прычынамі магчымага аднаўлення санкцый. «Мы ўсё так жа хочам бачыць Беларусь незалежнай, квітнеючай, дэмакратычнай краінай. Аднак падзеі, звязаныя з фальсіфікацыяй прэзідэнцкіх выбараў у 2020 годзе, гвалт і тактыка рэпрэсій, а таксама наяўнасць больш як 300 палітычных зняволеных ігнараваць нельга”, - заявіў ён у пачатку красавіка гэтага года.

Вызваленне да 26 красавіка ўсіх палітвязняў - галоўная ўмова амерыканскіх улад для падаўжэння рэжыму прыпынення санкцый. Інакш абмежавальныя захады пачнуць дзейнічаць зноў.

“Дзярждэпартамент не ў стане рэкамендаваць яшчэ адно падаўжэнне, асабліва ў святле меркавання Кангрэса, выяўленага ў законе аб суверэнітэце і дэмакратыі Беларусі ад 2020 года. Тэрмін прадаўжэння мінае 26 красавіка”, - выклаў дыпламат намеры амерыканскіх уладаў.

Чым небяспечныя амерыканскія санкцыі

З пункту гледжання экспарту, які звычайна ў першую чаргу хвалюе беларускія ўлады, амерыканскі рынак і кантакты з контрагентамі на ім маюць сёння важнае значэнне, мабыць, толькі для “Беларуськалія”. Напрыклад, па выніках 2020 года ЗША сталі шостымі ў свеце пакупнікамі беларускага калію.

Але ў 2014 годзе “Беларуськалій” быў шчасна выведзены з-пад удару. А ў гандлёвых інтарэсах дзевяці патэнцыйных вяртанцаў у чорны спіс (дакладней - васьмі, паколькі «Гродна Хімвалакно» за гэты час паспела стаць філіялам «Гродна Азота») амерыканскі рынак не мае стратэгічнага значэння.

Дык, можа, не варта баяцца гэтых санкцый?

Не, варта.

Кантакт з SDN-ліст мае на мэце ўжыванне да яго фігурантаў так званых блакавальных санкцый, і цалкам блакуецца не толькі доступ на таварны рынак, але і ўсе транзакцыі ў юрысдыкцыі ЗША. Праблема ў тым, што паняцце амерыканскай юрысдыкцыі трактуецца рэгулятарамі вельмі шырока. Распаўсюджаная практыка, калі пад штрафы трапляюць замежныя кампаніі, якія, напрыклад, выкарыстоўваюць даляры ЗША ў транзакцыях і праводзяць плацяжы праз амерыканскія банкі. Таму блакавальныя санкцыі фактычна закранаюць не толькі грамадзян і кампаніі ЗША, але і кожную кампанію, якая ажыццяўляе даляравыя транзакцыі з фізічнымі і юрыдычнымі асобамі з SDN-ліста. За ўсе эканамічныя кантакты - фінансавыя, гандлёвыя, інвестыцыйныя - яны могуць падпасці пад астракізм з боку аднаго з самых магутных дзяржаў свету.

Такім чынам, у фігурантаў SDN-ліста пачынаюцца праблемы з пошукам не толькі пакупнікоў тавару ад рызыкоўнага прадаўца, але і ў суправаджальных рызыкоўныя кантракты транспартна-экспедыцыйных і страхавых кампаній. І ў цэлым гэта глабальныя праблемы з фінансаваннем, закупкамі тэхналогій і абсталявання і забеспячэннем вытворчасцяў сыравінай і расходнымі матэрыяламі. Рэальная таксама прыпыненне вытворчасці праз немагчымасць пастаўкі крытычнага імпарту.

Даларавыя намінанты

Беларусь, як вядома, належыь да даляравай зоны, і кантракты ў далярах тут шырока распаўсюджаныя, у тым ліку ў кампаній, якія неўзабаве могуць вярнуцца ў санкцыйных спіс. Гэта пацвярджаюць вынікі тэндараў і ўкладзеныя на іх падставе кантракты, якія публікуюцца на сайце дзяржаўнай інфармацыйнай сістэмы “Тэндары” (icetrade.by/).

Мяркуючы зразмешчанай на ім інфармацыі, у 2019 годзе “Белшына” за пастаўлены эмірацкім трэйдарам малайзійскі натуральны каўчук плаціла ў далярах (10 млн). Даляры фігуруюць і ў запрашэнні да таргоў на пастаўку каўчуку ў 2020-2021 гадах (але яны, аднак, не адбыліся). Амерыканская валюта выкарыстоўвалася пры разліках нават з расейскім вытворцам - пераможцам таргоў на пастаўку ў 2018 і 2020 гадах у Бабруйск цынкавых бяліл.

У далярах намінаваны кантракт, які ў гэтым годзе ўклаў Беларускі нафтавы гандлёвы дом з пастаўшчыком расейскага ядучага натру. Беларускі нафтавы гандлёвы дом цэнтралізавана закупляе яго для многіх прадпрыемстваў, якія ўваходзяць у склад канцэрна “Белнафтахім”. Вялікі аб'ёме гэтай сыравіны - кантракты ў далярах, а сярод пастаўшчыкоў за апошнія тры гады фігуравалі як беларускія кампаніі з расейскім рэсурсам, так і вытворца ядучага натрыю з Украіны.

У асноўным паводле даляравых кантрактаў працавалі і пастаўшчыкі брытанскага і нямецкага пігментнага дыяксіду тытану для патрэб лідскай "Лакафарбы” і чэшскага, нямецкага і кітайскага дыяксіду тытана для сінтэзу ПЭТ, які патрэбны “Магілёўхімвалакно”. Арганізатарам таргоў у пастаўцы гэтай сыравіны ў 2018-2021 гадах выступаў усё той жа “падсанкцыйны” Беларускі нафтавы гандлёвы дом.

У далярах былі намінаваныя запрашэнні да таргоў і ўкладзеныя з гандлёвым домам кантракты 2018-2020 гадоў на пастаўку тэрэфталевай кіслаты для “Магілёўхімвалакна” карэйскімі і расейскімі вытворцамі.

Усе пастаўшчыкі, якія выкарыстоўваюць даляры ў разліках з санкцыйнымі прадпрыемствамі з Беларусі, па ідэі, таксама могуць трапіць пад санкцыі ЗША. Мінімум, што іх чакае, - штраф. Выхад з гэтай сітуацыі бачыцца просты: перавод разлікаў у беларускія і расейскія рублі (еўра рызыкоўна, бо ЕЗ таксама пагражае санкцыямі). Але ці згодныя ў бягучай эканамічнай сітуацыі контрагенты, скажам, з Паўднёвай Карэі ці Польшчы? І ці захочуць яны ўвогуле мець справы з тымі, хто знаходзіцца пад пільным кантролем магутнага OFAC?

Варыяцыі на тэму

Яшчэ адна магчымая пагроза выцякае з таго, што OFAC можа ўжываць санкцыі не толькі да тых, хто непасрэдна ўключаны ў SDN-ліст або іншыя санкцыйныя спісы. Зыходзячы з паўнамоцтваў амерыканскага рэгулятара, можна чакаць, што пад санкцыі рызыкуюць патрапіць і тыя кампаніі, у якіх прама ці ўскосна ўдзельнiчаюць асобы з чорных спісаў. Гэта адбудзецца, калі выявіцца, што санкцыйныя кампаніі, індывідуальна або супольна, валодаюць паловай ці больш за палову іншага бізнэсу (“Правіла 50%").

Скажам, паводле "Правіла 50%” пад санкцыі мог бы патрапіць галоўны дзяржаўны нафтавай трэйдар - Беларуская нафтавая кампанія, калі б у двух яго акцыянераў з санкцыйнага спісу (“Нафтана” і Беларускага гандлёвага нафтавага дома) было столькі ж ці больш акцый, чым у двух “чыстых” кампаній (“Беларуснафты” і Мазырскага НПЗ).

Зрэшты, тое, што БНК можа апынуцца ў чорным лісце, выключаць нельга. У апошнія гады, на фоне пагаршэння стасункаў з Расеяй, амерыканскія ўлады пачалі вельмі вынаходліва “інтэрпрэтаваць” свае санкцыйныя меры, пашыраючы іх на новых “непрыемных” ім суб'ектаў. У сувязі з гэтым не варта здзіўляцца, калі будзе заяўлена, што канцэрн “Белнафтахім” ажыццяўляе так званы ускосны кантроль над усім больш як 50 прадпрыемствамі, што ўваходзяць у яго? У такой «інтэрпрэтацыі» пад санкцыямі апынуцца і “Беларуснафта”, і Мазырскі НПЗ, і Беларуская нафтавая кампанія, і “Гомельтранснафта “Дружба”, і Гомельскі хімічны завод - амаль уся нафтаперапрацоўка, нафтахімія і хімія краіны. Дарэчы, аб магчымым увядзенні такіх сектаральнай санкцый у дачыненні да валаўтваральных прадпрыемстваў і галін у выпадку эскалацыі сітуацыі ў Беларусі ўжо згадвалі еўрапейскія чыноўнікі. А ў амерыканцаў ёсць досвед іх выкарыстання ў дачыненні да Расеі, некалькі дзясяткаў банкаў і прадпрыемстваў якой трапілі ў так званы SSI-ліст (Sectoral Sanctions Identifications). У SSI-лісце, дарэчы, знаходзяцца і некаторыя беларускія “дочкі” банкаў з Расеі.

Своечасовы вывад таго ж «Беларуськалія» са складу “Белнафтахіма” выглядаў рэакцыяй Менска на рэалізацыю “Правілы 50%”, таму не выключана, што напярэдадні 26 красавіка ў складзе канцэрна стане яшчэ менш прадпрыемстваў.

Ці ўратуе гэта іх ад санкцый?

Падыход ЗША

Гэта залежыць ад таго, наколькі ўлады ЗША будуць паслядоўныя і катэгарычна настроены прымусіць Менск выпусціць палітвязняў, пачаць перамовы з апазіцыяй і правесці новыя, сумленныя, выбары. Каб дамагчыся гэтай мэты, у ЗША дастаткова аргументаў у выглядзе той жа вольнай інтэрпрэтацыі санкцыйных праграм, якую яны актыўна выкарыстоўваюць апошнім часам. І праз “інтэрпрэтацыю” ім цалкам пад сілу дамагчыся поўнай эканамічнай ізаляцыі Беларусі ад Захаду і пераважнай большасці дзяржаў свету.

Контрагентаў з гэтых краін могуць адвадзіць ад усялякіх кантактаў з Менскам так званыя другасныя санкцыі, адным з прынцыпаў якіх з'яўляецца экстэрытарыяльнасць. Другасныя санкцыі выкарыстоўваюцца да ўсіх асоб - нерэзідэнтам ЗША, калі выяўляецца, што яны супрацоўнічаюць з фігурантамі санкцыйных спісаў. Вінаватыя могуць быць самі змешчаны ў той SDN-ліст, і, самае галоўнае, яны не абавязкова павінны быць грамадзянамі ЗША ці амерыканскімі кампаніямі.

ЗША гатовыя караць усіх, хто спрабуе абысці іх санкцыі. Гэта было прадэманстравана на прыкладзе некалькіх неамерыканскіх фізічных асоб і кампаній, якія паспрабавалі супрацоўнічаць з Кубай і Іранам, а у 2018 годзе - упершыню ў рамках антырасейскай санкцыйнай праграмы CAATSA (прынятага ў 2017 годзе Закона ЗША “Аб супрацьдзеянні апанентам Амерыкі наступствам санкцый”). У 2018 годзе ў SND-ліст з усімі для іх наступствамі ўпершыню былі ўключаны замежныя асобы - Дэпартамент развіцця абсталявання кітайскага войска і ягоны дырэктар Лі Шанфу. Яны патрапілі ў чорны спіс за «істотныя ўгоды» з расейскімі вытворцамі і экспарцёрамі ўзбраенняў, што знаходзяцца пад санкцыямі.

Пра тое, наколькі эфектыўнай можа быць нават пагроза ўвядзення другасных санкцый, кажа паралізаванае з канца 2019 года будаўніцтва газаправода “Паўночны струмень–2”. Трубаўкладчыкаў, швайцарская кампанія Allseas, практычна адразу спыніла супрацоўніцтва з расейскім заказчыкам. У канца 2020 года ЗША пашырылі “інтэрпрэтацыю” супраць “Паўночнага струменю – 2”, і цяпер апынуцца ў чорным спісе могуць не толькі кампаніі, якія непасрэдна займаюцца будаўніцтвам газаправода, але і тыя, якія выконваюць ім розныя паслугі. Напрыклад, займаюцца даабсталяваннем караблёў або іх страхаваннем.

Можна, вядома, казаць, што цяпер ва ўладаў ЗША на руках няма адпаведнага заканадаўчага акта, які дазваляў бы выкарыстоўваць такія захады ў дачыненні да контрагентаў "Белнафтахіму" і яго прадпрыемстваў. Але калі ўлады ЗША на сапраўды маюць намер дапамагчы беларусам знайсці кансэнсус, то нішто не перашкодзіць ім, скажам, прыняць новы закон ці ўнесці адпаведныя папраўкі ў прыняты ў 2020 годзе “Акт аб дэмакратыі, правах чалавека і суверэнітэце Беларусі”.

І калі другасныя санкцыі Амерыкі адварочвалі выканаўцаў і субвыканаўцаў ад шчодра платаздольных расейцаў і іх еўрапейскіх партнёраў і лабістаў, то што казаць пра рэальную пагрозу патрапіць у SDN-ліст за пастаўкі або куплю тавараў і паслуг у “другаснай эканомікі”, якой ў сусветным маштабе з'яўляецца Беларусь...