Князёўна з беларускіх зямель, домам уважала Нясвіжскі замак

Хто такая Эльжбета Радзівіл і за што беларусы ёй удзячныя.

Памерла найстарэйшая прадстаўніца ўплывовага магнацкага роду пані Эльжбета Радзівіл. Яна нарадзілася ў 1917 годзе, яе бацька - перадапошні ўладальнік замка ў Нясвіжы.

Пра смерць князёўны Эльжбеты Марыі Радзівіл-Тамашэўская паведаміў 21 ліпеня ў Facebook князь Мацей Радзівіл. «Пайшоў з жыцця незвычайны чалавек. Сведка некалькіх эпох. Апошні чалавек, для якога замак Радзівілаў у Нясвіжы быў проста домам. Спачывай з мірам», - напісаў ён.

Эльжбета Радзівіл была адзіным дзіцем Альбрэхта Радзівіла, перадапошняга ўладальніка Нясвіжа. Яна нарадзілася ў Лондане ў 1917 годзе, піша kp.by.

- Бацькі да таго часу не жылі разам. Мая мама - англічанка Дораці Паркер-Дэсан. У год майго нараджэння здарылася рэвалюцыя, і бацька павёз маму нараджаць у Лондан, каб камуністы нас не замардавалі, - распавядала пані Эльжбета ў інтэрв'ю карэспандэнту «Камсамолкі» Глебу Лабадзенку. - Затым мама перавезла мяне ў Парыж, а тата вярнуўся ў Нясвіж. Я жыла з мамай, а ўсе вакацыі праводзіла ў таты ў Нясвіжскім замку. Апошні раз я была там у 1935 годзе, у год смерці таты.

Пані Эльжбета ніколі не скардзілася на лёс. У яе было два шлюбы, у першым нарадзіўся сын Альбрэхт Чартарыйскі. Другі раз яна выйшла замуж за дыпламата Яна Тамашэўскага, які да вайны быў амбасадарам Польшчы ў Партугаліі. У гэтым шлюбе яна таксама нарадзіла сына. Жыла ў Швейцарыі, Партугаліі, Англіі, шмат гадоў у Францыі. У канцы 80-х пераехала бліжэй - у Польшчу, у Варшаву.

Незалежную Беларусь Эльжбета Радзівіл першы раз наведала ў 1993 годзе. Як здарыўся той візіт, апісаў у сваёй кнізе «Беларускія скарбы за мяжой» гісторык Адам Мальдзіс. Ён пазнаёміўся са спадчынніцай магнацкага роду ў Лондане.

«Размова пачалася з абвінавачванняў:

- Вы, бальшавікі, адабралі ў нас Нясвіж, разрабавалі маёмасць, такую цудоўную карцінную галерэю. Зараз прыйдзецца вам усё вяртаць нам.

- Злiтуйцеся, княгіня, цяперашні ўрад, незалежная Беларусь, не можа несці адказнасць за зробленае іншай дзяржавай, сталінскай уладай. Ды і каму - «нам»? Наколькі я ведаю, у Радзівілаў дзейнічала вельмі разумнае права маярату: каб не драбіць маёмасць, не спараджаць канфлікты, уся ўласнасць па спадчыне пераходзіла ў рукі старэйшага сына або старэйшага мужчыны ў родзе. Менавіта гэта дазволіла Радзівілам сканцэнтраваць незлічоныя багацці. Цяпер, ведаю, такія правы - у Антонія Радзівіла, які жыве дзесьці недалёка ад Лондана, але і яны сёння чыста намінальныя, этыкетным. У той жа Польшчы, на якую вы спасылаецеся, магнацкія латыфундыі, скажам, Нябораў, застаюцца ў руках дзяржавы.

- Дзе ж тады справядлівасць?

- А дзе ж тады логіка? Дапусцім, адбудзецца цуд і вам асабіста вернуць Нясвіж. Што вы з ім зробіце? Рэстаўруеце замак, адродзіце музей? Гэта сёння па плячы толькі дзяржаве.

- А нам тады што застаецца?

- А вам застаецца садзейнічаць, дапамагаць. Менавіта такіх поглядаў прытрымліваецца Антоні Радзівіл. Дарэчы, я перапісваюся з ім.

Адчуўшы, што жонка перабрала ў эмоцыях і я збіраюся сыходзіць, Ян Тамашэўскі дыпламатычна нагадаў:

- Эльжбетка, а абед?

Каб вярнуць пазіцыі, княгіня трохі нервова кінулася ў суседні пакой і прынесла мне свой галоўныя козыры - чатыры даваенныя нясвіжскія альбомы з фотаздымкамі інтэр'ераў замка, музейных экспазіцый. На іх відаць, як віселі знакамітыя партрэты, як выглядала, скажам, зала з паляўнічымі трафеямі. У мяне ёкнула сэрца: гэта ж найкаштоўнейшая дапамога для будучых рэстаўратараў. Але як да яе падступіцца?

Падчас абеду, пасля тоста Яна Тамашэўскага за канструктыўныя ўзаемаадносіны, абдумаўшы сітуацыю, я спытаў у гаспадароў напрасткі:

- Шаноўнаму спадарству хочацца ўбачыць Нясвіж?

- Безумоўна! Гэта ж нашы маладыя, залатыя гады!

- Міжнародная асацыяцыя беларусістаў, ёсць такая грамадская арганізацыя, а таксама камісія «Вяртанне» могуць запрасіць вас у Беларусь з пяцідзённым адпачынкам у нясвіжскім санаторыі. Знаходжанне аплацяць нашы дабрачынцы. Але толькі з адной умовай. Вы бераце з сабой альбомы і дазваляеце нашаму дзяржаўнаму архіву зрабіць копіі фатаграфій. Пры выкарыстанні ў друку спасылка на вас абавязковая.

Неўзабаве спадары Тамашэўскія прыбылі ў Менск. Работнікі архіва кінафотафонадакументаў у Дзяржынску зрабілі па два экзэмпляры копій [...]

А ў санаторыі галоўны лекар сустрэў гасцей урачыстым абедам. Ім адвялі вялікі пакой, прызначылі аздараўленчыя працэдуры. Напярэдадні адлёту дадому Тамашэўскія пабывалі ў Нацыянальным мастацкім музеі. Княгіня з радасцю пазнавала партрэты з Нясвіжскай галерэі. Многія, безыменныя, былі зноў ідэнтыфікаваныя. Выпраўляліся недакладныя подпісы. Дзеля аднаго гэтага варта было рэалізоўваць праект».

Ну а самае галоўнае, пані Эльжбета прывезла з сабой бясцэнныя для спецыялістаў малюнка нясвіжскай рэзідэнцыі. І калі справа дайшла да яе рэканструкцыі, гэтыя фатаграфіі сталі бясцэннай дапамогай для рэстаўратараў.

Другі раз пані Эльжбета пабывала ў Нясвіжы ў 2009-м, тады ў палацы ўжо ішла рэканструкцыя. Тады ў Беларусь прыехала вялікая дэлегацыя - дзесяць прадстаўнікоў роду Радзівілаў. Князёўна, якой у той час быў 91 год, дзякуючы выключнай памяці давала каштоўныя парады рэстаўратарам, таму што памятала, як палац выглядаў раней. Калі яна ўбачыла на гадзіннікавай вежы палаца купал у выглядзе цыбулькі, то абурылася: «Яе ж ніколі тут не было!» Дарэчы, Рэспубліканская навукова-метадычная рада прызнала памылковасць узвядзенне вежы-«цыбуліны». Было прынятае рашэнне ўсталяваць гадзіннікавую вежу ў тым жа стылі, што і цэнтральную на ўваходзе.

У тым жа 2009-м найстарэйшая прадстаўніца роду пабывала ў Нясвіжы з прыватным візітам яшчэ раз. Разам з ёй тады прыязджалі ўнук Аляксандр і яго жонка Сільвія. Пані Эльжбета прайшла па ўсіх залах, па валах, ацаніла музейную экспазіцыю ў адрэстаўраванай частцы рэзідэнцыі, падзялілася сваімі ўяўленнямі аб яе аднаўленні. Ёй спадабалася, як аднавілі тэрасу каля камяніцы, як раз такі яна яе і запомніла з дзяцінства.

Дарэчы, за год да візіту прадстаўнікоў роду Радзівілаў у Нясвіж журналіст Глеб Лабадзенка, які тады працаваў у «Камсамолцы», пабываў у гасцях у пані Эльжбеты ў Варшаве. І спытаў, ці добра яна запомніла замак.

- Ну вядома! Бо гэта быў мой дом! Я і зараз памятаю там кожную цаглінку, кожны куток... Памятаю, як бегала на кухню, таму што мне быў цікавы працэс гатавання. Кухар-паляк не дазваляў мне нічога там рабіць, а сам гатаваў фантастычна!.. На абед супу не было, было нешта з печы - суфле, напрыклад. Мяса, гарнір з гароднінай... На вячэру - суп, рыба, мяса, салодкі дэсерт. Пілі квас з яблыкаў і чорнага хлеба. А кожны раз пасля вячэры кухар прыходзіў да нас у чыстым фартуху, з нататнікам і алоўкам, і тата дыктаваў яму меню на заўтра.

У размове пра багацці палаца пані Эльжбета тады заўважыла, што «ўсе каштоўнасці разрабавалі расейцы яшчэ ў 1812 годзе. Засталіся карціны, на якіх былі намаляваныя нашы продкі. Засталіся нейкія старадаўнія рэвальверы на сценах, добрая мэбля, паляўнічыя трафеі. Але галоўным багаццем быў замак, які Радзівілы захавалі праз многія стагоддзі».

Палац у Нясвіжы быў канчаткова адноўлены ў 2012 годзе. Эльжбета Радзівіл не паспела ўбачыць ужывую вынік працы рэстаўратараў, хоць у яе была мара адсвяткаваць тут сваё 100-годдзе.