У Беларусі адбылося гарызантальнае паўстанне

Створаны новы вобраз Беларусі і беларусаў.

«Радыё Свабода» звярнулася да 21 беларускага інтэлектуала з просьбай падзяліцца іх бачаннем і разуменнем падзей 2020 года, адказаць у шырокім сэнсе на пытанне «што гэта было?». Сёння прапануем вашай увазе адказы сацыёлага, навуковага супрацоўніка ЕГУ Генадзя Коршунава.

#Беларусь2020

Літаральна для ўсяго свету 2020 год праходзіў пад знакам COVID-19 і тых канфліктаў, што ён выклікаў. Беларусь тут апынулася пэўным выключэннем, бо каранавірус не абвастрыў выспелыя супярэчнасці, але і спарадзіў сапраўдны сістэмны крызіс. Менавіта так, было б памылкай меркаваць, што падзеі, якія цяпер абазначаюцца як #Беларусь2020, маюць толькі палітычныя падставы.

Іх карані значна глыбейшыя, вытокі трэба шукаць у першай палове 90-х мінулага стагоддзя, калі толькі закладваўся падмурак сучаснай беларускай дзяржаўнасці.

У той час беларускае грамадства існавала ў даволі спецыфічным фармаце размеркаванага, лакальнага грамадства, дзе была засяроджанасць на паўсядзённым жыцці, пераважная каштоўнасць інтарэсаў невялікай супольнасці і абсэнтэісцкае стаўленне да ўлады. У дадатак не было згуртаванай эліты і агульнараспаўсюджанага нацыянальнага наратыву. Гэта значыць унутраных падставаў для паўнавартаснага выражэння суб'ектыўнасці грамадства (у тым ліку палітычнай) адкрыта не хапала.

Таму на першых прэзідэнцкіх выбарах з’явілася і запрацавала своеасаблівая грамадская дамова з новай уладай, згодна з якой апошняя атрымала амаль выключныя правы палітычнага суб'екта, а грамадства задаволілася падтрыманнем пэўных стандартаў дабрабыту і бяспекі. Гэта не самая тыповая версія сацыял-кансерватызму, але і не беспрэцэдэнтны выпадак для грамадстваў мадэрна-індустрыяльнага тыпу, якія функцыянуюць у рамках збольшага вертыкальна-іерархічнай логікі.

Між тым гістарычны працэс разгортваўся сваёй чаргой, логіка заходняй цывілізацыі паступова пераходзіла ў новы фармат – лічбавы, які павольна, але няўмольна змяняў усе вымярэнні грамадства (ад паўсядзённай камунікацыі і лагістыкі, праз адукацыйныя і працоўныя практыкі, да эканомікі, палітыкі і культуры). На сацыяльным узроўні гэтыя змены тычыліся галоўным чынам арганізацыі супольнай дзейнасці, якая рабілася ўсё больш мабільнай, ініцыятыўнай, сеткавай, дэцэнтралізаванай і гарызантальнай, выходзіла за межы вертыкальна-іерархічных структураў і патроху іх дэканструявала.

Дзякуючы высокаму ўзроўню чалавечага капіталу і блізкасці да Еўропы, беларускае грамадства было таксама ўключанае ў працэсы дыджыталізацыі (і чым далей, тым шчыльней), што было значным складнікам ягонай эвалюцыі. Дадатковымі чыннікамі пазначанай дынамікі сталі прадаўжэнне ўрбанізацыі краіны, далейшы рост узроўню адукацыі і паскарэнне працэсаў змены пакаленняў праз высокія тэмпы тэхналагічнага развіцця.

Тут трэба адзначыць, што ў некаторым сэнсе грамадства эвалюцыянавала нібы само сабой ці нават насуперак уладам, якія і самі характарызаваліся значнай ступенню рыгіднасці, герметычнасці, а ў сваёй палітыцы вялі курс на кансервацыю абстаноўкі ў краіне шляхам даволі жорсткага ўтрымання рэтрасавецкіх стандартаў ва ўсіх сферах быцця.

Да пэўнага часу такая рознаскіраваная дынаміка не вельмі замінала сваім адэптам – нават калі ў сярэдзіне 2000-х гадоў улады пачалі скарачаць выдаткі на «сацыялку», чым часткова адыходзілі ад сваіх абавязкаў паводле першапачатковай сацыяльнай дамовы. У адказ на гэта грамадства проста пачало ўкладвацца ў лічбавыя магчымасці, раскручваць прыватны сектар і нарошчваць гарызантальныя сувязі, усё больш каштоўнасна адрываючыся ад ХХ стагоддзя.

На самай справе складвалася дзіўная сітуацыя – значная частка грамадства ўжо ўваходзіла ў лічбавую, інфармацыйную, постіндустрыяльную фазу развіцця, а ўлады заставаліся на прыступцы (у найлепшым выпадку) «індустрыяльнага грамадства».

Цяжка казаць, колькі магло існаваць такое распаралельванне краіны праз узаемнае адчужэнне ўладаў і грамадства, але ўсё вырашыў каранавірус. Менавіта ягоная першая хваля разбурыла былы парытэт, бо не толькі выкрыла няздольнасць уладаў адэкватна развязаць праблему каранавірусу, але і актуалізавала латэнтную датуль суб'ектывацыю грамадства – разуменне сваёй адказнасці за існую сітуацыю. Відавочна, што інструментальна-функцыянальным рыштункам гэтага працэсу сталі назапашаныя беларускім грамадствам гарызантальныя сувязі (прычым як унутры краіны, так і за яе межамі), якія палыхнулі шэрагам спантанных ініцыятываў у падтрымцы медыкаў.

Тады, справіўшыся з экзістэнцыйным выклікам з боку COVID-19, грамадства зрабіла некалькі важных рэчаў: па-першае, пераадолела межы сваіх лакальнасцяў; па-другое, актуалізавала і ўзбагаціла ўласны «гарызантальны» патэнцыял; па-трэцяе, пачало адчуваць супольную моц, якой не хапала ўвасаблення ў рэчаіснасці.

Прызначэнне даты прэзідэнцкіх выбараў стала выдатнай падставай для легітымнай спробы ўвасаблення адчутай грамадствам суб'ектнасці, асабліва пасля кавіднай дэсакралізацыі ўладаў. Менавіта праз гэтыя пачуцці ўзніклі чэргі на подпісы за альтэрнатыўных кандыдатаў і першыя ланцугі салідарнасці. І тады на вуліцах людзі ўбачылі, што яны не паасобку; грамадства пачало асэнсоўваць, што яно сапраўды – супольнасць і гурт.

Але ўлады пайшлі насуперак спадзяванням і дзеянням грамадства, а 9 жніўня здарылася тое, што здарылася – «архіпелаг Акрэсціна»...

Паралельныя дагэтуль рэчаіснасці за лічаныя дні і ночы сталі артаганальнымі, а іхняе супрацьстаянне – экзістэнцыйным. Улада рэдукавалася да прамога гвалту, а грамадства зайшлося ад падзеленага на ўсіх болю. Лакальнае, сваё, яно выйшла за межы краіны і выйшла ў сусвет, стварыўшы вялікае «Мы». Праз імгненнасць і суіснаванне ў сеціве, праз агульнасць пражывання трагедыі, праз немагчымасць цярпець – выбухнула, узмацнілася гарызантальная рэвалюцыя.

Такім чынам, з аднаго боку, праз гвалт і юрыдычны дэфолт уладаў, ствараючы дэпрывацыйную сітуацыю нявызначанасці і анаміі, з другога – праз узаемадапамогу і салідарнасць, маральнае адзінства і свядомасць грамадства ў Беларусі, з'явіўся новы тып сацыяльнасці – гарызантальны. Ягоная адметная рыса – адмаўленне іерархіі і дэцэнтралізацыя спантаннага ўзаемадзеяння актыўных і адказных актараў. Тыя суб'екты, якія маюць агульныя мэты і развіваюць новыя мадэлі пачуццяў, мыслення і дзейнасці без удзелу пастаянных пасярэднікаў.

Сацыяльна-функцыянальныя праявы гэтага «гарызантальнага паўстання» – гэта грамадскае разуменне сваёй сілы і ідэнтычнасці, ініцыятыўная самаарганізацыя і стварэнне эфектыўных структураў супольных дзеянняў, якія дзейнічаюць побач з афіцыйнымі інстытутамі або замест iх.

Да гэтага трэба дадаць яшчэ адзін прынцыповы момант – Нацыянальны. Тое вялікае «Мы», якое з'явілася ў трагедыі пражывання няскончанай # Беларусь2020, яно не раптам «з'явілася». Яно было маленькім, лакальным, са сваім вектарам існавання; не зусім распыленае, але і не зацвярдзелае, без хваравітых адчуванняў на кожным стрыжні.

Цяпер, калі ранейшая лакальнасць была перафарматаваная, адбылося пераасэнсаванне, пераасэнсаванне ўласнай, выразна беларускай ідэнтычнасці. Рознай, асобнай, годнай. Той, якой можна і трэба ганарыцца. Створаны новы вобраз Беларусі і беларусаў – для сябе і для сусвету. Узнік новы міф пра беларусаў як нацыю.