29 сакавiка 2024, Пятніца, 1:50
Падтрымайце
сайт
Сім сім,
Хартыя 97!
Рубрыкі

Заморскія калоніі ВКЛ

1
Заморскія калоніі ВКЛ

Невядомыя старонкі гісторыі беларуска-літоўскай дзяржавы.

Эпоха вялікіх геаграфічных адкрыццяў, развіццё картаграфіі і мараплаўства далі старт бурнаму росту еўрапейскіх калоній па ўсім свеце. Удзельнічала ў гэтым суперніцтве і Вялікае Княства Літоўскае. Хай і нядоўга, але ў нас таксама былі свае калоніі ў Паўднёвай Амерыцы і Афрыцы, піша aif.by.

Выратаванне ад Грознага

Пасля адкрыцця Хрыстафорам Калумбам Амерыкі ў 1492 годзе еўрапейскія дзяржавы - Партугалія, Англія, Галандыя і Францыя - пачалі супернічаць за перавагі ў міжнародным гандлі і набыццё калоній у Амерыцы, або Новым Свеце, Афрыцы і Азіі. Вялікае Княства Літоўскае, як і Рэч Паспалітая ў цэлым, здавалася, не праяўлялі ніякага апетыту да заморскіх калоній. Аднак гэта было не зусім так.

У сярэдзіне XVI стагоддзя над паўночнымі суседзямі Вялікага Княства Літоўскага - Лівонскім ордэнам і Курляндскім герцагствам (тэрыторыя сучасных Латвіі і Эстоніі) навісла пагроза з боку Маскоўскага княства пад праўленнем Івана Грознага. Каб не трапіць у залежнасць ад Масквы, лівонцы і курляндцы папрасіліся пад апеку Вялікага Княства Літоўскага і сталі яго васаламі. Пасля аб'яднання ВКЛ і Польшчы ў Рэч Паспалітую Курляндскае герцагства стала васалам абедзвюх краін новага федэратыўнай дзяржавы.

Нягледзячы на значныя свабоды, якімі карысталася Курляндыя, фармальна яна заставалася ў залежнасці ад Рэчы Паспалітай да 1795 года.

Пацясніць б іспанцаў…

З 1642 па 1682 год Курляндыяй кіраваў Якаў Кетлер. Менавіта ён і ўпісаў Курляндыю і Рэч Паспалітую ў гісторыю еўрапейскай каланіяльнай экспансіі.

У маладосці будучы герцаг Якаў шмат падарожнічаў па Заходняй Еўропе. Больш астатніх краін яго ўразіла Галандыя. Гэтай краіне ў XVII стагоддзі атрымалася пабудаваць наймацнейшую каланіяльную імперыю і разбагацець на гандлі. Якаў зразумеў, што не вялікая тэрыторыя, а развіццё гарадоў, рамёстваў і гандлю павялічвае дабрабыт і магутнасць дзяржавы. Як раз для вядзення марскога гандлю Курляндыя мела зручныя парты ў Віндаве (сучасны Вентспілс) і Лібаве (цяпер - Ліепая), і нішто не перашкаджала яму пайсці па слядах галандцаў.

Яшчэ да таго як Якаў узышоў на трон у 1637 годзе, група 212 курляндскіх каланістаў распачала няўдалую спробу заснаваць калонію на востраве Табага ў Вэст-Індыі (востраў у Карыбскім моры каля паўночна-усходняга ўзбярэжжа сучаснай Венесуэлы). Новыя спробы заснаваць калонію з 300 пасяленцаў зноў рабіліся праз некалькі гадоў на двух караблях.

Планам курляндцаў асталявацца на Табага перашкаджалі іспанцы, якія не жадалі цярпець магчымых канкурэнтаў. Тады панавала ўяўленне, што новыя рынкі стварыць нельга, можна толькі адабраць у іншай дзяржавы ўжо наяўную долю. Курляндцы-пратэстанты, якія жадалі вырошчваць прыбытковы цукровы трыснёг, былі няпрошаныя госці ў сферы ўплыву каталіцкай Іспаніі. Іспанскія езуіты падбухторвалі мясцовых індзейцаў-карыбаў нападаць на курляндскіх каланістаў, варожа настройваючы іх супраць балтыйскіх прышэльцаў.

У Афрыку са сваімі жонкамі

Прадпрымальны герцаг Якаў, аднак, звярнуў свой позірк да шматспадзеўнай Афрыкі. У 1651 годзе ён купіў у мясцовага кіраўніка бязлюдны востраў у вусці ракі Гамбіі ў Заходняй Афрыцы. Востраў, названы ў гонар святога Андрэя, стаў аванпостам курляндцаў у рэгіёне. Пазней па суседстве яны купілі другі востраў - Банжул (на гэтым месцы размешчаная сучасная сталіца афрыканскай дзяржавы Гамбіі).

Курляндцы паступова пашыралі свае ўладанні ўздоўж ракі Гамбіі. Яны купілі некалькі ўчасткаў зямлі насупраць вострава святога Андрэя, паласу на ўзбярэжжы ракі уверх па плыні. На астравах пабудавалі два форта: 4-бастыённы на востраве святога Андрэя і форт меншага памеру на Банжуле. У афрыканскіх калоніях курляндцы пабудавалі лютэранскую царкву, казармы для салдат і склады. Пастар, які прыбыў сюды пастар, як паведамляе польскі гісторык Дарыюш Кадзейчык, павінен быў не толькі служыць курляндскім пасяленцам, але і абарачаць у хрысціянскую веру мясцовых язычнікаў. Каланістам у сваю чаргу было загадана прыязджаць на паселішча са сваімі жонкамі.

Таксама калонія павінна была забяспечваць жэмчуг і рабоў з глыбіні кантынента. Апошніх павінны былі выкарыстаць для працы на плантацыях на набытым у 1654 г. пасля шматлікіх няўдалых спробаў востраве Табага у Карыбскім моры. Капітан Вілем Моленс, які прывёз на востраў, акрамя курляндскіх салдат і афіцэраў, яшчэ і 80 сем'яў каланістаў, пераназваў Табага ў «Новую Курляндыю». На паўднёва-заходнім ускрайку вострава былі ўзведзеныя ўмацаванні, названыя ў гонар герцага Якава.

Калонія на Табага квітнела і дазваляла экспартаваць у Еўропу цукар, тытунь, кава, бавоўна, індыга, трапічных птушак і іх пёры. На востраве, акрамя рабоў, былі яшчэ і сяляне, якія прыехалі туды з Курляндыі. У нас няма звестак, ці былі сярод каланістаў літвіны.

Здрада адзінаверцаў

Але над дабрабытам курляндскіх калоній пачалі згушчацца хмары. Нягледзячы на ўсе сімпатыі да галандцаў, з якімі курляндцы былі яшчэ і аднаверцамі - лютэранамі, разлікі асобных нацый узялі верх. Галандцы мелі віды як на востраў Табага, куды прыбывалі галандскія каланісты, так і на афрыканскія калоніі Курляндыі. У 1652 годзе, напрыклад, галандцы з Вест-Індскай кампаніі прымусілі разгарнуцца курляндскі карабель, які плыў да Афрыкі. І пратэсты Рэчы Паспалітай у Галандыі нічога не далі.

Але на гандлёвых войнах галандцы не супакоіліся. Падчас вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй у 1658 годзе герцаг Якаў Кетлер апынуўся ў палоне. Яго павезлі ў Рыгу, і ён ніяк не мог уплываць на справы герцагства і яго знешнюю палітыку, не кажучы ўжо пра калоніі. Калі вестка аб палоне герцага дайшла да галандцаў, тыя захапілі паселішча на Табага і форты ў Афрыцы.

У наступныя дзесяцігоддзі курляндцы распачалі некалькі спроб вярнуць свае калоніі. Але там надзейна абгрунтаваліся іспанцы, а пазней і англічане. Апошні курляндскі каланіст вярнуўся на радзіму толькі у 1696 годзе.

Тым не менш, фармальна Курляндыя аж да апошняга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе прызначала губернатараў Табага, што палягчала піратам атрыманне ў гэтым рэгіёне спецыяльных каперскіх (або пірацкіх) ліцэнзій на права атакаваць і захопліваць гандлёвыя караблі.

Другая каланіяльная хваля

Праз стагоддзі пасля такога незвычайнага ўскоснага вопыту каланіяльнай экспансіі ўжо польская дзяржава прад'явіла свае правы на калоніі. Пасля 1918 года ў Польшчы гучала шмат галасоў, ці трэба набываць калоніі. З'явілася і ўплывовая арганізацыя - Марская і каланіяльная ліга, сяброўства ў якой да 1939 года дасягнула амаль 1 мільёна чалавек. Ліга купіла зямлю ў Бразіліі з мэтай каланізацыі краіны. Таксама вяліся перамовы, праўда, беспаспяховыя, аб удзеле Польшчы ў каланізацыі партугальскай Анголы і Лібэрыі. Але ўсе гэтыя планы так і не былі рэалізаваныя або пацярпелі няўдачу ў самым пачатку.

Што ж тычыцца беларусаў, то яны, хоць і ў статусе сціплых пасяленцаў і працоўных мігрантаў, перад Другой Сусветнай вайной ехалі працаваць і жыць у Парагвай, Аргенціну, Паўднёвую Афрыку, іншыя краіны, дзе фактычна станавіліся каланістамі. Але гэта ўжо зусім іншая гісторыя.

Напісаць каментар 1

Таксама сачыце за акаўнтамі Charter97.org у сацыяльных сетках