Беларускіх сілавікоў чакае лёс памагатых Піначэта?

Справядлівасць пераможа.

Суд нямецкага горада Кобленц былога афіцэра спецслужбаў сірыйскага кіраўніка Башара Асада да пажыццёвага зняволенняпрысудзіў без права на прашэнне аб памілаванні. Ён прызнаны вінаватым ва ўчыненні злачынстваў супраць чалавечнасці - масавых забойстваў і катаванняў прадстаўнікоў сірыйскай апазіцыі і іх сем'яў.

У сувязі з гэтым нямецкі журналіст Райнхард Мюлер заявіў, што "ніводзін кат і злачынец больш не можа адчуваць сябе ў бяспецы".

Якія перспектывы гэта адкрывае для Беларусі? Пра гэта сайт Charter97.org паразмаўляў са старшынём юрыдычнай камісіі РП ГА «Беларускі Хельсінскі Камітэт» Гары Паганяйлам.

- Універсальная крымінальная юрысдыкцыя з'яўляецца адным з вельмі эфектыўных інструментаў у барацьбе з міжнароднымі злачынствамі. Варта адзначыць, што Арганізацыяй Аб'яднаных Нацый (ААН) пасля Другой Сусветнай вайны былі прынятыя шэраг асноўных міжнародных дамоў (канвенцый, пагадненняў), на падставе якіх многія дзяржавы ўвялі ў сваё нацыянальнае заканадаўства так званыя пункты аб прыцягненні асоб, незалежна ад іх грамадзянства і месца жыхарства, да крымінальнай адказнасці за ўчыненне дзеянняў супраць міру, бяспекі чалавецтва і вайсковыя злачынствы. Пераслед за іх не мае тэрмінаў даўніны. Размова ідзе аб так званай універсальнай крымінальнай юрысдыкцыі. Такія працэдуры дазваляюць рэальна пераследваць вінаватых ва ўчыненні шэрагу злачынстваў, якія належаць да злачынстваў супраць чалавецтва (падрыхтоўка і вядзенне агрэсіўных войнаў, парушэнне правілаў вядзення вайны і іншыя негуманныя рэчы: тэрарызм, генацыд, экацыд, пазасудовыя пакаранні, катаванні і шэраг іншых дзеянняў).

Рэспубліка Беларусь, нагадаю, адна з заснавальніц ААН, таксама ўвяла ў сваё заканадаўства пункты ўніверсальнай крымінальнай юрысдыкцыі. Яны маюць на мэце (у адпаведнасці з практыкай міжнароднага публічнага права) пераследаваць вінаватых на нацыянальным узроўні, незалежна ад крымінальнага права месца ўчынення дзеі за гэтыя злачынствы.

Практыка гэтая даўно вядомая. Прыцягваліся да крымінальнай міжнароднай юрысдыкцыі не толькі сірыйцы, але і шэраг іншых грамадзян у той жа Нямеччыне, Бэльгіі і шэрагу іншых краін. Напрыклад, піначэтаўскія афіцэры, якія былі асуджаныя за тыя злачынствы, якія былі ўчыненыя падчас дзяржаўнага перавароту ў Чылі ў 1973 годзе, а таксама ў перыяд панавання дыктатара Піначэта. Ды і сам генерал Піначэт патрапіў пад раздачу паводле той жа працэдуры - універсальнай крымінальнай юрысдыкцыі спачатку ў Вялікабрытаніі, дзе ён быў затрыманы. Затым гэтая справа была перададзеная судовым уладам Чылі, а там яна паспяхова развівалася да таго часу, пакуль не змяніўся стан здароўя састарэлага Піначэта.

На жаль, старыя людзі могуць дайсці да стану маразму і праз свой фізічны і псіхічны стан здароўя не разумець, што адбываецца падчас судовага разгляду, не рэагуюць і не ўспрымаць звычайна прынятую судом пастанову і пакаранне. І справа была спыненая. Гэта аб'ектыўна і працэсуальна правільна было зроблена. Такія падставы ёсць для спынення крымінальнай справы ў дачыненні да тых, хто не зможа адбываць пакаранне і ўсведамляць, што гэта адбываецца менавіта за ўчыненне мінулых злачынстваў. Пакаранне, вядома, трэба ўспрымаць псіхалагічна ў якасці кары за ўчыненыя злачынствы. Калі чалавек не ўспрымае, што гэта кара, то і сэнсу няма ў такім судовым працэсе і прысудзе.

Нагадаю яшчэ раз, што гэтыя злачынствы не маюць тэрмінаў даўніны. Можна прыцягнуць ва ўсялякую часіну кожную асобу, якая раней учыніла злачынствы або падазраецца ў іх. І дзяржавы, якія маюць універсальную крымінальную юрысдыкцыю, могуць у такіх справах ажыццяўляць правасуддзе.

— А ці можна гэтую сітуацыю з Піначэтам неяк экстрапаляваць на Беларусь?

- Вядома. Больш за тое, я больш за 20 гадоў займаюся пытаннямі ўніверсальнай крымінальнай юрысдыкцыі ў дачыненні да тых злачынстваў, якія шырока вядомыя ў Беларусі і ва ўсім свеце. Гэта, як мы падазраём, пазасудовыя пакаранні апанентаў рэжыму Лукашэнкі - Юрыя Захаранкі, Віктара Ганчара, Анатоля Красоўскага і Дзмітрыя Завадскага. Акрамя таго, на гэтыя злачынствы ўжо напластаваліся і новыя, звязаныя са здушэннем мірных пратэстаў (2020-2021г.г.): празмернае выкарыстанне сілы, якое пацягнула смерць людзей, адвольныя затрыманні, сістэматычныя катаванні, незаконнае пазбаўленне волі і іншыя, якія адносяцца да міжнародных злачынстваў. У іх ліку - захоп самалёта Ryanair з пасажырамі на борце, інструментальнае выкарыстанне мігрантаў для стварэння напружанай абстаноўкі з суседнімі краінамі - Польшчай, Літвой, Латвіяй. Прыведзеныя вышэй злачынныя дзеянні ўжо ацэнены міжнароднай супольнасцю і кваліфікаваны як злачынствы супраць чалавечнасці. Яны могуць быць разгледжаныя і ў Рэспубліцы Беларусь, і ў іншых краінах, якія валодаюць працэдурамі ўніверсальнай юрысдыкцыі.

Згодна з універсальнай крымінальнай юрысдыкцыяй цяпер вядзецца расследаванне ў дачыненні да нашага грамадзяніна Максіма Харошына пракуратурай Літвы. Ён з'яўляўся ўладальнікам кветкавай крамы ў Менску, дарыў кветкі жанчынам падчас мірных пратэстаў і яго пры затрыманні супрацоўнікі міліцыі, як ён сцвярджае, жорстка збілі. Ён пакінуў Беларусь і апынуўся ў Літве. Там паводле ягонай заявы пракуратура распачала крымінальную справу і дагэтуль вядзе ў ёй расследаванне. Такіх спраў сёння ў Літоўскай Рэспубліцы блізу 12-15. Аналагічныя справы распачатыя ў Польшчы. У СМІ паведамлялася аб пададзеных нашымі грамадзянамі, якія ўцяклі за мяжу, заяў аб распачынанні падобных спраў у Нямеччыне, Чэхіі, Украіне і, магчыма, у іншых краінах.

Нашы грамадзяне, апынуўшыся на тэрыторыі іншых краін і папрасіўшы там прытулак або дзяржаўнай абароны пэўных тыпаў, звяртаюцца аб злачынствах такой накіраванасці, учыненых супраць іх і іх блізкіх. Такія справы могуць развівацца ў часе і, вядома, могуць быць пэўныя зацяжкі. Гэта звязана з тым, што нашы афіцыйныя, так званыя ўлады і кампетэнтныя органы, не хочуць супрацоўнічаць згодна з міжнароднымі дагаворамі з тымі органамі, якія распачынаюць і вядуць расследаванні паводле ўніверсальнай крымінальнай юрысдыкцыі (супрацоўніцтва паводле дамоў аб наданні юрыдычнай дапамогі ў крымінальных, грамадзянскіх і адміністрацыйных справах , аб экстрадыцыі і г.д.).

Напрыклад, пра тога ж Харошына, калі Літва абвясціла аб распачынанні справы, Генеральная пракуратура Рэспублікі Беларусь нават наракала ім праз наша МЗС, што гэта “ўмяшанне ва ўнутраныя справы Рэспублікі Беларусь, як жа так, што недзе там абвясцілі аб пачатку следчых дзеянняў у дачыненні грамадзян краіны?”. Гэта значыць тых сілавікоў, якія, магчыма, узялі ўдзел у катаваннях і жорсткім збіцці нашага беларускага грамадзяніна. Дрэнна, вядома, што ў Генеральнай пракуратуры Рэспублікі Беларусь не ўстурбаваліся вывучэннем сваіх уласных законаў і самі не распачалі ніводнай крымінальнай справы паводле заяў пацярпелых і не давялі іх да суда.

У той жа час, калі яшчэ не закончыўся крызіс з так званымі ўцекачамі на мяжы Рэспублікі Беларусь і шэрагу краін Еўразвязу, незалежная Генеральная пракуратура "на злосць дня" распачала паводле фактаў перавышэння сілы і выкарыстання пэўных спецсродкаў у дачыненні да парушальнікаў мяжы крымінальную справу супраць супрацоўнікаў памежных службаў, іх кіраўніцтва, выкарыстоўваючы правілы ўніверсальнай крымінальнай юрысдыкцыі паводле крымінальнага заканадаўства Беларусі.

- Давайце вернемся да заяў беларусаў, якія знаходзяцца зараз за мяжой і пішуць заявы на сілавікоў. Ці бачыце вы ў гэтым сэнс? Ці стварае гэты дадатковы ціск на рэжым?

- Такая дзейнасць пэўны сэнс мае. Скажу больш за тое, калі мы зыходзім з прынцыпу непазбежнасці пакарання за кожнае ўчыненае злачынства, то такога кшталту злачынствы не павінны быць аддадзеныя забыццю. Неабходна выкарыстоўваць усе прававыя інструменты і механізмы, каб і паводле законаў Рэспублікі Беларусь, і паводле законаў іншых дзяржаў, вінаватыя асобы пераследаваліся. І такія справы павінны быць даведзеныя да суда. І толькі суд можа паставіць кропку ў пытанні, вінаваты ці невінаваты чалавек, які прыцягваецца да крымінальнай адказнасці. Не вінаваты - апраўдальны прысуд, вінаваты - абвінаваўчы.

Усе мы павінны спадзявацца на справядлівае правасуддзе ў дачыненні да злачынстваў, якія былі ўчыненыя ў нас тут, у Беларусі, супраць нашых жа грамадзян. І ніводнае злачынства не павінна быць забытае. У нашых так званых ідэолагаў і патрыётаў цяпер модна крычаць, што “мы не забудзем, мы не даруем” у дачыненні да ахвяр гітлераўскай акупацыі тэрыторыі Беларусі ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны. Цяпер нашыя “мудрыя заканадаўцы” прынялі закон аб крымінальнай адказнасці за адмаўленне генацыду беларускага народа. Закон, на маю думку, зусім адарваны ад гісторыі і ад юрыдычнай тэорыі і практыкі прыцягнення за такога кшталту злачынствы.

Але вярнуся непасрэдна да нашай тэмы. Крымінальны пераслед асоб за ўчыненне міжнародных злачынстваў паводле правіл універсальнай юрысдыкцыі і спецыяльна створанымі судамі маюць, як кажуць правазнаўцы, не толькі прыватную прэвенцыю, але і агульную, якая прадухіляе такія крымінальна каральныя практыкі ўладамі. Непазбежнасць пакарання - дзейны прынцып і яго рэалізацыя з'яўляецца абавязковай умовай крымінальнай палітыкі дэмакратычных прававых дзяржаў.

- Нядаўна стала вядома, што польскі адвакат Томаш Вілінскі падаў у Нацыянальную пракуратуру Варшавы пазоў супраць Аляксандра Лукашэнкі. Таксама ў студзені 2022 года ён плануе падаць супраць Лукашэнкі пазоў у Міжнародны трыбунал у Гаазе. Ці ёсць перспектыва ў гэтай справы?

- Што тычыцца спадара Лукашэнкі - у міжнародным крымінальным заканадаўстве, у практыцы яго выкарыстання, ёсць рэальныя механізмы пераадолення імунітэту ад пераследу ў крымінальным парадку кіраўнікоў дзяржаў і іншых асоб, якія ахоўваюцца Венскай канвенцыяй. Калі гэтыя асобы чыняць злачынствы супраць чалавецтва, на іх можа не распаўсюджвацца гэты імунітэт, таму што міжнародная супольнасць акурат закліканая змагацца з такога кшталту злачынствамі.

Не занураючыся ў глыбокае тэарэтычнае абгрунтаванне сутнасці праблемы, хачу адзначыць, што Рымскі статут (арт.27) і Статут Міжнароднага суда маюць пункты, якія ясна адхіляюць недатыкальнасць кіраўніка дзяржавы. Ім папярэднічаў артыкул 4 Канвенцыі аб папярэджанні злачынства генацыду і пакаранні за яго, які ў сукупнасці з артыкулам 7 гэтай Канвенцыі прадугледжвае, што нават дзейныя кіраўнікі дзяржаў і іншыя агенты, на якіх распаўсюджваюцца нормы Венскай канвенцыі аб дыпламатычных дачыненнях, могуць пераследавацца дзяржавай, дзе было ўчыненае злачынства або кампетэнтным міжнародным судом. Пры гэтым заканадавец і правапрымяняльнік зыходзяць з таго, што дактрына недатыкальнасці кіраўніка дзяржавы можа быць пераадоленая ў выпадку ўчынення ім міжнародных злачынстваў. Фактычны суб'ект “міжнародная супольнасць” не можа дараваць недатыкальнасць за дзеі, якія яно відавочна асуджае і ў гэтых мэтах, у абарону абвешчаных каштоўнасцяў, устанавіла і значыць павінна забяспечыць дзеянне прававых механізмаў прыцягнення вінаватых да адказнасці.

Нашы вайскоўцы паводле заявы Лукашэнкі могуць узяць удзел на баку Расеі ў вайсковым канфлікце супраць суверэннай Украіны. Фактычна, гэта можа быць ацэнена ў якасці вядзення агрэсіўнай вайны. Канстытуцыя і заканадаўства Рэспублікі Беларусь могуць дапусціць узброеную абарону Айчыны, а не ўдзел узброеных сіл на баку агрэсара. Вось чаму нам трэба захаваць і прытрымлівацца статусу нейтральнай, пазаблокавай дзяржавы. Нашым “ястрабам” трэба памятаць: прапаганда вайны, падрыхтоўка або вядзенне агрэсіўнай вайны з'яўляюцца злачынствамі супраць свету і бяспекі чалавецтва. За гэтыя злачынствы давядзецца несці адказнасць не толькі перад сваім народам, але і міжнароднай супольнасцю.

- Ёсць такое меркаванне, што для далейшага развіцця грамадства вельмі важна, каб над дыктатарамі і памагатымі рэжымаў праходзіў суд. Ці ўважаеце вы гэтае сцвярджэнне за правільнае і ці патрэбны Беларусі такі працэс у будучыні?

- Такі працэс рана ці позна будзе праходзіць. Таму што ўсе дыктатарскія рэжымы акурат і характэрныя тым, што яны найперш у мэтах утрымання ўлады дзейнічаюць з пазіцыі сілы, выкарыстання рэпрэсій, здушэння правоў і свабод чалавека. І такога кшталту парушэнні прыводзяць да сур'ёзных ахвяр. Прабачыць такія рэчы ні грамадзяне краіны, ні тым больш міжнародныя інстытуты, адказныя за забеспячэнне сусветнага парадку без войнаў, за чалавечую годнасць, правы і свабоды, абвешчаныя фундаментальнымі каштоўнасцямі, не маюць права. Гэта іх маральны абавязак перад тымі, хто жыве і будучымі пакаленнямі, каб такія рэчы ў гістарычнай перспектыве не мелі месца. Дыктатарскія рэжымы павінны адысці ў мінулае.

Калі вам спадабаўся артыкул, вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL 97 1160 2202 0000 0002 1671 1123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com