Зброя смелых: Як баявая каса стала сімвалам барацьбы за свабоду ў нашых продкаў

Складана сказаць, калі касінеры ўпершыню з'явіліся на палях бітваў.

Практычна ўсякую мірную прыладу працы ўмелыя сялянскія рукі ператваралі ў баявую зброю. Супраць рыцараў у сярэднія вякі паспяхова ўжываліся баявыя молаты, ланцугі, сярпы, нават садовыя нажы. Не выключэннем стала і баявая каса, піша litvin.pl.

Кожны вясковы каваль цягам гадзіны мог змайстраваць зброю, выпрастаўшы лязо касы і крыху перарабіўшы мацаванне яго да дрэўка. Кассё ўмацоўвалі металічнымі палосамі, каб вораг не перасек яго ў баі.

Сялянам было звыкла спраўляцца з баявой касой. У сутычцы з конніцай гэтай зброяй можна было лёгка і проста перасекчы ногі каня пры адбіванні кавалерыйскага нападу. Калі прымайстраваць да касся невялікі крук, то атрымліваеш прыстасаванне для сцягвання кавалерыста з сядла. Старой баявой касой можна было пры некаторай трэніроўцы фехтаваць, адлюстроўваючы ўдары шабель і палашоў, блакуючы пікі і дзіды.

Касінеры станавіліся ў доўгія шэрагі, утвараючы шчыльныя масы на полі бою. Пры вялікай масе людзей з косамі бляск лёзаў адпужваў варожых коней і дэмаралізаваў вершнікаў. Рэжучы ўдар баявой касы наносіў страшныя раны, з мноствам крыві. Ахвяра проста сплывала крывёй у лічаныя хвіліны. Нават калі каса не адсякала жаўнеру канечнасць або галаву.

Гісторык халоднай зброі і даспехаў В.Бейхам меркаваў, што да баявых косаў можна аднесці гізарму (франц. guisarme) - дрэўкавую зброю з лязом у выглядзе сярпа, якая мела накіраванае ўверх лязо ў выглядзе шыпа. Блізкія да косаў і папулярныя ў Францыі і Італіі сярэднявечча глефы і кузы, таксама маюць сваяцтва з прыладай працы сялян. Глефы выкарыстоўвалі як для ўколу, так і для высечкі. Куза таксама мела наканечнік у форме нажа, які насаджваўся на дрэўка з дапамогай утулкі і злучаўся з ім доўгімі жалезнымі пражылкамі і заклёпкамі.

Складана сказаць, калі баявая каса ўпершыню з'явілася на палях бітваў. Магчыма, гэта адбылося яшчэ на світанку вайсковай справы. Моц гэтай зброі напоўніцу адчулі на сабе аўстрыйскія рыцары, якія наважылі паставіць на калені горцаў у Швайцарыі. Мясцовыя касінеры дапаўнялі атрады алебардшчыкаў і пікінераў. У войнах гусітаў косы таксама прычынілі немалую шкоду рыцарскім войскам. Папулярныя былі баявыя косы і гады Сялянскай вайны ў Нямеччыне ў 16 стагоддзі.

У Расеі пераробленая баявая каса ўжывалася казакамі і мужыкамі ў гады паўстанняў Сцяпана Разіна і Емяльяна Пугачова, пры адлюстраванні ўварвання напалеонаўскага войска ў 1812 годзе ў межах расейскіх абласцей імперыі цара Аляксандра. У нямецкіх музеях можна ўбачыць узоры косаў прускага апалчэння (ландвера) 1813 года, калі ўся Германія паўстала супраць французскага валадарства.

У запарожскіх казакоў было дастаткова ўсякай зброі - і халоднай і агнястрэльнай для войнаў з польскай шляхтай, з асманамі. Але і запарожцы пад кіраўніцтвам гетмана Хмяльніцкага і яго атаманаў не скідалі з рахункаў косы. Гэтая зброя як бы сімвалізавала сялянскую падтрымку паўстання супраць паноў.

Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай 1794 года абаронцы Канстытуцыі наважылі ствараць атрады касінераў з польскіх і ліцвінскіх сялян. Мастакі-баталісты апелі касінераў Касцюшкі на шматлікіх патрыятычных гравюрах, жывапісных палотнах.

Несумненнага поспеху дабіліся сяляне з косамі ў бітве пры Рацлавіцах, дзе былі распляжаныя загартаваныя ў баях палкі расейскай імператрыцы Кацярыны Другой. Касінеры сталі ў тры шэрагі. Сярод іх былі і стралкі з фузеямі і штуцэрамі. Яны займалі першы шэраг. Пасля дружнага залпу яны адступалі за байцоў з косамі (другі і трэці шэрагі баявога парадку). Відавочцы адзначалі, што польска-ліцвінскія сяляне пры Рацлавіцах і калолі, і секлі сваімі косамі на доўгіх коссях, не падпускаючы варожую пяхоту і конніцу. Жаўнеру са штыком было няпроста падабрацца да касінера.

Вайсковыя тэарэтыкі Рэчы Паспалітай распрацоўвалі для касінераў спецыяльную тактыку. Да 1794 належыць інструкцыя Пётра Айгнера «Кароткая навука аб косах і піках». Аўтар раіў ужываць атаку касінераў ва ўзаемадзеянні з артылерыяй і егерамі.

У 1860-х гадах генерал Мераслаўскі нават выдаў збор правіл, якія вызначалі парадак баявога ўжывання косаў пры абароне і наступе. У яго кіраўніцтве звярталася ўвага не толькі на добрыя якасці гэтага тыпу ўзбраення, але і на недахопы. Рэкамендавалася берагчы лязо, якое нярэдка абломвалася праз далікатнасць металу.

Асабліва масавым стала ўжыванне баявой касы ў вайне 1830-31 гадоў у Польшчы і Літве. Войскі Рэчы Паспалітай, якія адраджаліся, не мелі ў дастатку стрэльбаў (даводзілася рабіць заказы ў Бельгіі і Англіі), таму і вызначылі ўзбройваць апалчэнне з сялян і дробнай шляхты дрэўкавай зброяй. Толькі Кракаўскае ваяводства змагло паставіць у строй да 50 тысяч касінераў.

Традыцыю падхапілі і паўстанцы 1863 года, сярод якіх баявая каса стала шанавацца як сімвал свабоды, барацьбы за вольнасць. Адданымі традыцыі былі сілезскія паўстанцы 1921 года. А апошні выпадак ужывання баявых косаў адзначаны ўжо ў 20-м стагоддзі, калі Польшча ваявала з Нямеччынай у 1939 годзе.