Лукашэнка супраць беларускага рубля

Дэвальвацыя і інфляцыя сталі фірмовым стылем кіраўніка.

У 1994 годзе Лукашэнка абяцаў назаўсёды спыніць рост цэн, зрабіць рубель стабільнай валютай, а беларусаў — багатымі. У выніку інфляцыя і дэвальвацыі беларускага рубля сталі фірмовым брэндам беларускай эканамічнай мадэлі.

Пра тое, чаму рэгулярныя фінансавыя крызісы ў Беларусі — вынік не толькі памылак у кіраванні, але і свядомай палітыкі ўладаў па пераразмеркаванні на сваю карысць даходаў беларусаў, — у новым выпуску праграмы «Аптымум» на YouTube-канале «Беларусы і рынак».

«Рост цэн выключае нармальнае функцыянаванне эканомікі, прадукцыйная праца губляе сэнс ва ўмовах, калі звышвыгаднай становіцца спекуляцыя», — гаварылася ў перадвыбарчай праграме Аляксандра Лукашэнкі ў 1994 годзе.

Народу Лукашэнка тлумачыў яшчэ прасцей. Казаў: калі абярэце мяне, то цэны ў краіне больш расці не будуць. У гэтае абяцанне хацелася паверыць, улічваючы, што ў 1993 і 1994 гадах рост цэн складаў больш за 2000 працэнтаў на год.

Таму ў ліпені 1994 года на першых прэзідэнцкіх выбарах Лукашэнка быў абраны прэзідэнтам Беларусі. У лістападзе ён паехаў у адпачынак у Сочы, каб адпачыць пасля напружанай выбарчай кампаніі. А праз некалькі дзён пасля яго ад’езду ўрад павысіў цэны на шэраг прадуктаў.

Повернуўшыся ў краіну, Лукашэнка быў у лютасці. Уладкаваў публічны разнос міністрам, якія так груба падманулі яго давер, растаптаўшы адно з галоўных перадвыбарчых абяцанняў. Менавіта тады прагучала знакамітае: «Цэны — назад».

Праўда, як узгадвалі потым сведкі, усе гэтыя страсці былі загадзя зрежысіраваныя. Павышэнне цэн было ўзгодненае. Былы віцэ-прэм’ер Васіль Леонаў казаў, што на закрытых сустрэчах з урадам Лукашэнка паводзіў сябе зусім інакш.

«Я абяцаў народу вярнуць цэны назад. Мужыкі, вярніце хоць бы на тварог на некалькі дзён. Не можа ж прэзідэнт падманваць свой народ», — казаў ён.

Мужыкі ў ўрадзе ўвайшлі ў становішча. Цэны на некаторыя віды малочных прадуктаў сапраўды вярнулі назад. Праўда, зусім ненадоўга. Ужо да канца года яны вярнуліся туды, дзе былі. У 1995 годзе інфляцыя ў Беларусі склала 250 працэнтаў.

Неразважлівых абяцанняў пра тое, што цэны ніколі не будуць расці, Лукашэнка больш не даваў. Па цэнах білі акуратна, але моцна. У выніку татальны дэфіцыт усяго, па ўзоры таго, што быў у часы згасання Савецкага Саюза, у Беларусь усё ж не вярнуўся. Замест татальнага дэфіцыту рэгулярна ўзнікалі перабоі з асобнымі таварамі.

Перыядычна ў краіне знікалі сметанковае масла, крупы, цукар і нават хлеб. Менавіта з тых часоў паходзіць бяссмертная фраза Лукашэнкі: «Толькі ўзяўся за яйкі, як малако прапала».

Але сумны досвед другой паловы 90-х, як бачым, нічаму беларускія ўлады не навучыў. Ад ідэі Лукашэнка не адмовіўся. Кантроль цэн, разам з кантролем усяго астатняга, быў адным з краевугольных камянёў яго перадвыбарчай праграмы.

Найбольш стабільная валюта ў свеце

Там яшчэ шмат чаго гаварылася пра павышэнне дабрабыту беларускага народа. Але з гэтым не склалася. З 1994 па 2000 гады сярэдняя зарплата ў Беларусі вагалася паміж 40 і 90 доларамі. Гэта калі лічыць па афіцыйным курсе. Але магчымасць купіць долар па афіцыйным курсе была прывілеем нямногіх абраных.

Бо ў 90-я Лукашэнка эксперыментаваў не толькі з цэнамі, заробкамі і пошукам ста лёгкіх спосабаў, як падмануць Расію і зарабіць крыху грошай. З не меншым запалам ён эксперыментаваў з банкамі і валютным рынкам.

За 1994 год беларускі рубель абясцэніўся да долара ў 15 разоў. Дэнамінацыя, якую Лукашэнка правёў адразу пасля абрання ў жніўні, чамусьці не дапамагла рублю. Але беларускія ўлады здолелі зрабіць немагчымае. Яны ператварылі беларускі рубель у найбольш стабільную валюту ў свеце.

У красавіку 1995 года Нацбанк устанавіў афіцыйны курс долара ў 11 500 рублёў. І пасля гэтага цэлы год афіцыйны курс беларускага рубля ўжо не змяняўся. Вось у гэтым свеце бушуючых фінансавых страсцей беларускі рубель заставаўся адзіным астраўком стабільнасці.

Дакладней, афіцыйны курс беларускага рубля. Бо курсаў у беларускага рубля было многа. І чым стабільнейшы быў афіцыйны, тым больш у краіне з’яўлялася курсаў. Таму, калі па тэлевізары распавядалі пра зарплату ў 90 долараў, гэта магло даць толькі маральнае задавальненне. Пераважная большасць беларусаў афіцыйны курс бачылі толькі па тэлевізары і на таблічках у абменніках. У рэальнасці зарплата ў 90 долараў каштавала 30–40 долараў.

Друкавалі грошы ціхцем

А ў 1998 годзе па дабрабыце беларусаў быў нанясены бязлітасцівы ўдар. Хоць знакаміты дэфолт адбыўся ў Расіі, Беларусь пацярпела ад яго значна мацней. Але для беларускіх уладаў расійскі дэфолт стаў вельмі зручным апраўданнем: магчымасцю спісаць уласныя пралікі на непераадольныя знешнія абставіны. Насамрэч усе свае крызісы беларускія ўлады стваралі самі, сваімі рукамі. І крызіс 1998 года не стаў выключэннем.

У Расіі вострая фаза крызісу скончылася за пару месяцаў. Курс долара да канца года вырас з 6 да 21 рубля. Інфляцыя ў 1998 годзе склала 84%. У 1999-м яна запаволілася да 36,5%.

У Беларусі інфляцыя ў 1998 годзе была 184%. У 1999 годзе яна паскорылася да 250%. І толькі ў 2000-м запаволілася да 140%. Афіцыйны курс беларускага рубля абрынуўся ў 2,5 раза за 1998 год. У наступным годзе рублю лепш не стала. Калі на канец 1998 года долар каштаваў 107 тысяч рублёў, то да канца 1999-га падаражэў да 320 тысяч. Менавіта тады Нацбанк Беларусі ўвёў у абарачэнне купюру ў адзін мільён рублёў.

Да 2000 года курс беларускага рубля на чорным рынку ўпаў у дваццаць разоў у параўнанні з 1998-м.

Таму што расійскі дэфолт стаў усяго толькі трыгерам для беларускага фінансавага крызісу. А сапраўдная яго прычына была такой самай, як і ва ўсіх астатніх фінансавых крызісах у Беларусі. Беларускія ўлады стымулявалі эканамічны рост, накачваючы эканоміку таннымі грашыма. Каб забяспечыць прыемныя паказчыкі росту ВУП, крэдытная эмісія ў 1998 годзе была павялічана ўдвая.

Як прызнаўся шмат гадоў пазней сам Лукашэнка: «Нікому пра гэта нічога не кажучы, мы, вядома, грошы падпячатвалі. І аддавалі на аграрныя праекты».

Але эканоміка лішнія грошы ўсё адно заўважыла. Эканамічны рост, дзеля якога ўлады паставілі пад пагрозу фінансавую стабільнасць, пацярпеў не менш. Па выніках 1999 года ВУП Беларусі ўпаў да 13 млрд долараў з 16 млрд у 1998 годзе. У 2000 годзе прасеў яшчэ на 2 млрд. Аднавіць дакрызісны ВУП удалося толькі да 2003 года.

Але акрамя валюнтарызму, непаразумення таго, як працуюць законы эканомікі, і сістэмных памылак, была яшчэ адна прычына, чаму для беларускай эканомікі расійскі дэфолт стаў такой катастрофай. І гэтая прычына — звычайная жаднасць.

У 1997 і 1998 гадах беларускія ўлады актыўна спекулявалі на расійскіх каштоўных паперах. У расійскія ГКО ўкладаліся дзяржаўныя банкі, дзяржаўныя прадпрыемствы, Мінфін Беларусі ўкладаў у іх бюджэтныя грошы. Нават беларускі Нацбанк уклаў у іх свае рэзервы.

Гэта, дарэчы, была адна з прычын, чаму Нацбанку не было чым падтрымаць падальны курс беларускага рубля. У яго проста не засталося рэзерваў. Паводле больш позніх ацэнак, беларуская эканоміка на ўкладаннях у расійскія ГКО страціла 1,1 млрд долараў.

Насамрэч жаднасць, а не рэгулярныя памылкі, была прычынай усіх фінансавых крызісаў у Беларусі. У тым, што цэны хранічна раслі, а курс беларускага рубля пікіраваў, быў яшчэ і цвярозы эканамічны разлік. Цынічны, але цалкам рацыянальны матыў — пераразмеркаванне на сваю карысць даходаў беларускіх грамадзян.

Калі пры двух- ці трохзначнай інфляцыі вы атрымліваеце крэдыт у беларускіх рублях пад стаўку 7–10 працэнтаў гадавых, можна не саромецца і паказваць любыя эканамічныя цуды. У нулявыя Беларусь разам з Расіяй стала бенефіцыярам росту коштаў на нафту. ВУП Беларусі вырас з 11 млрд долараў у 2000 годзе да 63 млрд да 2008-га. Па ўсёй краіне раслі лядовыя палацы і проста палацы.

Ніякай дэвальвацыі рубля не будзе

Але потым рэнта скончылася — і цуды разам з ёй. Трывожныя званочкі паступалі яшчэ з 2006 года. У 2007 годзе ўлады нават адмянілі шэраг льгот, каб крыху зэканоміць бюджэтныя грошы. Бо эканоміць на палацах і мегапраектах, вядома, нікому ў галаву не прыйшло.

Народ пачаў хвалявацца, і каб усіх супакоіць, кіраўнік Нацбанка Пётр Пракаповіч паабяцаў, што дэвальвацыі беларускага рубля не будзе. Потым абяцанне паўтарыў Аляксандр Лукашэнка. Прычым апошні раз ён зрабіў гэта ў сваім навагоднім звароце.

«Улада не дапусціць абвалу і хаосу. Не здрадзіць вашаму даверу», — сказаў ён 31 снежня 2008 года.

А раніцай 1 студзеня 2009-га Нацбанк дэвальваваў рубель на 20%. Крыху пазней самы шчыры прэзідэнт шчыра прызнаўся, што ён свядома ўсіх падмануў. Каб людзі не кінуліся ў абменнікі і не скупілі долары па танным. Бо… ну якая народу карысць ад гэтых долараў? Ён усё роўна іх патраціць на якія-небудзь глупствы. А дзяржаве долары патрэбней.

Потым, што дэвальвацыі ў краіне не будзе, Лукашэнка абяцаў яшчэ шмат разоў. І з кожным разам яго абяцанні ўсё больш абясцэньваліся. Бо дэвальвацыя 2008 года аказалася ўсяго толькі рэпетыцыяй абвалу ў 2011 годзе.

Перадгісторыя крызісу не вызначалася арыгінальнасцю. Пасля 2008 года ВУП Беларусі абваліўся да 51 млрд долараў. Страчаныя мільярды трэба было аднаўляць. А яшчэ перад чарговымі выбарамі народу трэба было зноў паказаць атракцыён нечуванай шчодрасці. У беларускую эканоміку зноў шчодра паліліся танныя крэдыты.

Развіццё крызісу таксама было стандартным. Пачыналася ўсё павольна і паступова. Інфляцыя пачала паскарацца ўжо ў студзені. За люты яна склала 2,7%. Нічога катастрафічнага, але народ пацягнуўся ў абменнікі.

У сакавіку кіраўнік Нацбанка Пётр Пракаповіч паабяцаў, што ніякай дэвальвацыі Нацбанк не дапусціць. Народ паднаціснуў. Па выніках сакавіка адмоўнае сальда пакупкі валюты склала 700 мільёнаў долараў. Улады заявілі пра нічым не апраўданы ажыятажны попыт на валюту. Каля абменнікаў з’явіліся чэргі.

У красавіку Лукашэнка паабяцаў пакончыць з крызісам на працягу некалькіх дзён, «максімум тыдня». Народ з абменнікаў перамясціўся ў крамы. Пасля перабояў з валютай у краіне пачаліся перабоі з таварамі.

Лукашэнка сказаў, што Расія паабяцала даць яму крэдыт на 6 млрд долараў. Расія далікатна прамаўчала ў адказ. Курс долара на чорным рынку перавысіў афіцыйны курс Нацбанка на 25%. Лукашэнка паскардзіўся, што стабільнасці ў свеце няма.

Розніца паміж афіцыйным курсам і курсам чорнага рынку вырасла да 70%. У маі Лукашэнка заявіў, што з фінансавым і валютным крызісам пакончана, а наперадзе нас чакае поўная стабільнасць.

Да канца восені ўлады зрабілі тое, на што эканоміка намякала ім увесь год. Адпусцілі, але не да канца, курс рубля, а разам з ім і шэраг цэн. Па выніках года інфляцыя склала 108 працэнтаў. Долар падаражэў да 8600 беларускіх рублёў з 3000 рублёў на пачатак года.

Перапынак паміж крызісамі апынуўся нядоўгім. Хоць фінансавы крызіс 2014/15 гадоў быў адзіным, які сапраўды выклікалі знешнія абставіны. Хаця віну беларускіх уладаў за накачванне эканомікі таннымі грашыма і рост яе залежнасці ад Расіі ніхто, насамрэч, не адмяняў.

Але непасрэднай прычынай крызісу стаў усё ж абвал расійскага рубля з-за падзення коштаў на нафту і заходніх санкцый. Буквальна праз дзень Лукашэнка паабяцаў, што дэвальвацыі беларускага рубля не будзе.

Грамадзяне ўсё зразумелі правільна і накіраваліся ў абменнікі. Улады ўвялі камісію на куплю валюты, а таксама спынілі валютныя таргі на пазабіржавым рынку. Афіцыйны курс зафіксаваўся на ўзроўні 11 900 рублёў за долар. На чорным рынку ён вырас да 15 тысяч.

З пачаткам наступнага года курс беларускага рубля не адумаўся. За 2015 год цана долара вырасла да 18 тысяч беларускіх рублёў. Ад паўтарэння абвалу 2011 года Беларусь выратавала новае кіраўніцтва Нацбанка. Прызначанаму 27 снежня 2014 года кіраўніком Нацбанка Паўлу Каллаураву удалося пераканаць Лукашэнку ў тым, што эксперыменты над валютным рынкам і здаровым сэнсам пара спыняць.

Цана пытання

Беларусь перайшла да свабоднага курсаўтварэння на валютным рынку. І гэта дапамагло стабілізаваць курс. Праўда, за папярэднія эксперыменты і занадта высокую залежнасць ад расійскай эканомікі давялося дорага заплаціць. ВУП Беларусі скараціўся з 79 млрд долараў у 2014 годзе да 48 млрд у 2016-м. Рост беларускай эканомікі адновіўся толькі з 2017 года.

Дарэчы, па выніках мінулага года памер беларускага ВУП склаў 76 млрд долараў, так і не аднавіўшыся да ўзроўню 2014 года.

Калі ў 2014 годзе, калі ваганні курса расійскага рубля сталі прычынай абвалу беларускай валюты, доля Расіі ў беларускай знешняй гандлі складала 35–40%, то цяпер яна вырасла да 65%.

Калі ў 2010 годзе ўлады стымулявалі банкі на выдачу танных крэдытаў прадпрыемствам, то цяпер Нацбанк устанаўлівае дакладныя заданні, колькі крэдытаў кожны банк павінен выдаць.

Калі ў 1998 годзе ўлады за кошт золатавалютных рэзерваў куплялі расійскія аблігацыі, то цяпер Лукашэнка кажа, што ЗВР трэба траціць на высокадаходныя інвестыцыйныя праекты.

Ну а ў параўнанні з цяперашняй сістэмай цэнавага рэгулявання ўсе папярэднія рэгуляванні цэн у Беларусі былі разгулу стыхіі свабоднага рынку.

«Нам усім давядзецца расплачвацца за тое, што мы так доўга цярпелі неплацежаздольную палітыку даўно збанкрутаванага ўраду», — гаварылася ў перадвыбарчай праграме Лукашэнкі.

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com