Расія стаіць на парозе чарговага перадзелу

Краіна жыве ў двух вымярэннях.

Расія — краіна, якая жыве быццам у двух вымярэннях адразу. На карце яна нібыта частка Еўропы, але ўнутрана ўладкаваная інакш — быццам спадкуе не геаграфію, а старажытны парадак, што каранямі сыходзіць у архаіку, які Маркс неахвотна назваў «азіяцкім спосабам вытворчасці». Ён, прывыклы мысліць у тэрмінах манчэстэрскіх фабрык і пенсільванскіх заводаў, прызнаваў: ёсць светы, дзе логіка капіталізму захлынаецца, дзе прыватная ўласнасць — не свяшчэнны інстытут, а ўмоўнасць, якую ўлада дазваляе — і толькі на час.

У гэтым іншым свеце Расія адчувае сябе як дома.

Тут эканоміка ніколі не стаяла на падмурку свабоднага рынку — яна расла, разгаліноўвалася і памірала разам з рэнтай, той самай вечнай «дані прыроды» або людзей, што пастаянна збіралася ўладай у розных формах: ясак, пошліны, паншчына, аброк, працэнты, сёння — дывідэнды дзяржаўных карпарацый. Як пісаў Эткінд, гэта не падатковая сістэма, дзе грамадства кантралюе працай заробленыя грошы, — гэта сістэма, дзе дзяржава сама здабывае і размеркоўвае багацце, не пытаючы ні парады, ні справаздачы.

І ў гэтай логіцы нараджаюцца саслоўі. Кожнаму — свая рэнта, свой аб’ём доступу да «бюджэтнага цяпла», ад якога немагчыма адмовіцца і якое немагчыма замяніць. Пазбаўся саслоўе сваёй рэнты — яно абваліцца, як дом без падмурка. Так руйналася Расійская імперыя, так фармавалася савецкая наменклатура, так абваліўся СССР, калі зніклі субсідыі і льготы — рэнта, на якой трымаўся звыклы свет грамадзян.

У 1990-я барацьба за новае размеркаванне багацця ўспыхнула з сілай, параўнальнай хіба што з межусобіцай феадалаў. Бізнес, якому раптам адкрылі дзверы да ўласнасці, і старая наменклатура, што трымала ў руках адміністратыўны апарат, зчапіліся ў бязлітасным танцы. Фінал аказаўся нечаканым: перамог той, каго не клікалі ў гульню, — крымінал, які абапіраўся на сілавыя структуры і быў гатовы вырашаць пытанні хутчэй, чым суд і парламент разам узятыя.

Так узнік новы саюз — улада, уласнасць і сіла, спаяныя ў адзін жорсткі вузел. Бізнес падпарадкаваўся. Уласнасць стала намінальнай. Усё ператварылася ў велізарны абшчак, які размеркоўваецца паміж тымі, хто кантралюе рычагі прымусу.

Дзяржава ператварылася ў дзіўнага «качавога бандыта», як называў падобныя структуры Мансур Олсан: яна грабуе тэрыторыю не дзеля таго, каб палепшыць яе, а каб вывезці здабычу за мяжу, легалізаваць і захаваць там, дзе бяспечней. Раней вывозілі ў Лондан, цяпер вывозяць у Дубай.

Расія стала транзітным вузлом: праз яе цяклі рэсурсы, грошы, актывы — шмат што аседала ў руках тых, хто «абіў шкуру», астатняе растваралася ў афшорным тумане.

Грамадству ж пакінулі два віды рэнтных падачак. Адна — старая, афіцыйная, у выглядзе субсідый і сацыяльных выплат. Другая — новая, хітрая: дзяржава заплюшчвае вочы на палулегальную дзейнасць людзей і дробных бізнесаў, дазваляючы выжываць у шэрай зоне. Нягласная дамова гучала проста: вы нас не чапаеце, мы вас — таксама. Лаяльнасць у абмен на магчымасць хоць як-небудзь жыць.

Але гэта дамова пачала разбурацца ў той момант, калі рэсурс для рабунку пачаў вычэрпвацца. Да 2012 года стала зразумела: ранейшая сістэма ўваходзіць у сістэмны крызіс. Адказам стаў набор «аптымізацый»: урэзанні, зліцці, эканомія на ўсім, што не звязана з атрыманнем рэнты.

Паралельна адбываліся гіганцкія выдаткі — трубаправоды, Алімпіяда, мегапраекты, умоўная «плітка» ў Маскве. Грошы сыходзілі ў зямлю і кішэні, як вада ў пясок.

Дзяржава пачала забіраць у насельніцтва нават тое, што калісьці давала: дапамогі, льготы, медыцыну. Пенсійная рэформа толькі замацавала гэты курс. Пандэмія паказала: сістэма не працуе. Армія ў 2022-м выявіла: трыльёны, кінутыя на абарону, выпараліся, пакінуўшы іржавыя склады і папяровыя справаздачы.

Тады ўлада працягнула руку і ў апошнюю, «сакральную», кішэню — у шэрую зону, у тую самую дамову лаяльнасці, якая дазваляла мільёнам не памерці ад беднасці. Яна паспрабавала падаткамі і праверкамі кантраляваць тое, на што доўгія гады заплюшчвала вочы. І гэтым парушыла апошнюю раўнавагу: адняла рэшткі паветра ў тых, хто і так жыў на адным дыханні.

Грамадства, знясіленае і напалоханае, затаілася. Людзі чапляюцца за апошняе, што засталося, пазбягаюць сутыкнення, спадзяюцца перасядзець. Адсюль — рыгіднасць, апатыя, пасіўны супраціў. Тут няма бунтаў, але ёсць страх. І ёсць адчуванне набліжэння абвалу.

Бо калі ў рэнтнага саслоўя адбіраюць рэнту, яно непазбежна пачынае патрабаваць «справядлівасці». У такіх грамадствах гэта слова заўсёды азначае адно: «Дайце доступ да багацця, якое цяпер у іншых». З гэтага пачуцця заўсёды ўзнікаюць лозунгі: «Рабуй нарабаванае», «Экспрапрыяваць экспрапрыятараў».

І тады ў верхах з’яўляюцца трэшчыны. Кіроўная каста расколваецца: адны чапляюцца за звыклую кармушку, іншыя гатовыя ўзначаліць і выкарыстаць народнае незадаволенне, каб парваць стары парадак і збудаваць новы — такі ж рэнтны, але ўжо з іншым размеркаваннем трафеяў.

Прывідны тандэм Прыгожына і Кадырава быў толькі першым ценем будучых магчымых вождаў справядлівасці. Аднаго няма, другога адсунулі — але запыт застаецца. І там, дзе нараджаецца запыт, абавязкова прыходзяць тыя, хто хоча ім скарыстацца.

Расія зноў стаіць на парозе чарговага перадзелу. У гэтай краіне перадзел — як змена пор года: ніколі дакладна не ведаеш, калі пачнецца, але заўсёды ўпэўнены, што ён непазбежны.

Тэлеграм-канал «Открытое пространство»

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com