Такаеву прыйдзецца ўсё ўзважыць

Казахстанскі «нейтралітэт» аказаўся міфам.

Пасля серыі правакацый Расіі на аб'ектах Каспійскага трубаправоднага кансорцыума (КТК) у інфармацыйных стужках Украіны шчодра праявіўся Казахстан. Пераважна з-за сваёй нязграбнай рэакцыі на гэтыя падзеі.

Замест закліку да ўстаранення «першапрычын», то бок да спынення ўзброенага нападу Расіі на Украіну, Астана пачала вяшчаць нешта няўцямнае наконт пагроз украінска-казахстанскім адносінам.

Пасля гэтага Казахстан устрымаўся ў ААН пры галасаванні рэзалюцыі з патрабаваннем вярнуць украдзеных Масквой украінскіх дзяцей.

У асобным такім галасаванні няма нічога драматычнага. Калі б не тэма дзяцей. І калі б не фон, на якім Казахстан выглядае як маўклівы пасобнік Расіі.

Астане варта звярнуць увагу, інакш будзе бяда.

Паспрабуем накідаць агульную карту бою.

1. Ва Украіне няма ілюзій наконт цяперашняга становішча Казахстана. Краіна афіцыйна з'яўляецца ваенным саюзнікам Расіі і ўдзельнічае практычна ва ўсіх (пра)расійскіх аб'яднаннях.

Бягучы кіраўнік дзяржавы – прэзідэнт Касым-Жамарт Такаеў – шмат у чым абавязаны сваёй уладай асабіста грамадзяніну Пуціну. То бок палітычна Казахстан разглядаецца як цалкам лаяльная да Крэмля дзяржава.

Аднак. Ва Украіне даўно навучыліся адрозніваць народ і часовы палітычны рэжым (у дадзеным кантэксце «рэжым» — не лайлівае слова, а проста абазначэнне палітычна-кіраўнічай складовай).

Скажам, беларусы – роднасны народ (слова «братні» зняважана расіянамі), а рэжым Лукашэнкі – з'ява часовая, хай і зацягнутая. Венгры – суседзі і цалкам дружалюбны народ, а рэжым Орбана – часовае памутненне.

Таксама і з Казахстанам. Стаўленне да казахаў ва Украіне – паважлівае, пазітыўна-нейтральнае. Я не знайшоў свежых замераў, але гэта можна прыняць як базавае дапушчэнне. Прычын такога стаўлення нямала, не хачу занадта паглыбляцца ў дэталі.

А вось канкрэтны рэжым Такаева ўкраінцы ацэньваюць паводле дзеянняў.

2. Да інцыдэнтаў з КТК Казахстан на ўзроўні агульнага ўспрымання ўяўляўся як дзяржава, блізкая да Расіі, але такая, што шукае балансы. Улады Казахстана і звязаныя з імі публічныя асобы прасоўвалі карцінку «нейтралітэту», аж да гатоўнасці прыняць перамовы аб міры. У выніку маркер «нейтральны» ўзнікаў як адна з першых асацыяцый.

Пасля інцыдэнтаў з КТК успрыманне ўладаў Казахстана (не народа) ва Украіне – пад пытаннем.

У Кіеве пачалі разбіраць характар «нейтралітэту» Астаны. Бо існуюць два асноўныя падыходы.

Першы – «знікненне». То бок ніводны з бакоў канфлікту не можа карыстацца бонусамі, але і не адчувае рызык з боку дзяржавы-нейтрала.

Другі падыход – раўнааддаленасць або парытэтная падтрымка. Калі супрацьстаялыя бакі ў роўнай ступені могуць абапірацца на нейтральны бок.

3. Што Казахстан робіць для Украіны і што для Расіі?

Фармальна: калі ваенны саюзнік Расіі займае пазіцыю «нейтралітэту» – гэта крок у бок Украіны. Аднак той самы фармальны падыход кажа: дык РФ ні з кім і не ваюе!

На Расію ніхто не нападаў. «Паводле плана» Крэмля ідзе «спецыяльная ваенная аперацыя». Механізмы АДКБ застаюцца за дужкамі. То бок саюзніцкі статус Казахстана не падвяргаецца выпрабаванню. Гэта ілюзія «кроку ў бок Украіны». Калі Масква папросіць Такаева аб дапамозе – тады і ацэнім.

Другі момант, які часта адзначаюць (з пункту гледжання дыпламатыі і палітэсу – гэта правільна): Казахстан не прызнаў акупацыю Крыму, ЛДНР і ў цэлым дыстанцуецца ад ваеннай авантуры Крэмля, робячы ўпор на статут ААН, прынцып тэрытарыяльнай цэласнасці і г.д.

Тут сітуацыя яшчэ больш празрыстая. Астана не прызнала Крым расійскім не ад вялікай любові да Украіны. У Акордзе цудоўна ўсведамляюць: у Казахстана ёсць поўная аналагія ў некалькіх абласцях, дзе рускае насельніцтва дамінуе або складае значную частку.

Калі раптам улада РК сунецца з нейкімі «прызнаннямі», то на наступным кроку, калі Расія рэалізуе «крымска-данецкі» сцэнар у самім Казахстане, ніхто ў свеце і слова не скажа. Асабліва Кітай.

Плюс можна злавіць санкцыі. Таму і гэты кампанент «нейтралітэту» на карысць Украіны вельмі ўмоўны.

Калі ж паглядзець праз прызму Расіі, то, па-першае, Казахстан з'яўляецца адным з галоўных маршрутаў абыходу міжнародных санкцый на карысць Крэмля, што наўпрост дапамагае Маскве весці захопніцкую вайну.

Па-другое, Казахстан захоўвае і ўмацоўвае эканамічнае супрацоўніцтва з РФ. Той жа КТК, як і іншыя сумесныя праекты, генеруе для расійскага бюджэту сотні мільёнаў долараў, што ідуць на фінансаванне вайны.

То бок, калі ў бок Украіны «нейтралітэт» палітычна-дэкларатыўны, то ў бок Расіі – цалкам сабе матэрыяльны. То бок балансу як такога няма.

4. Трэба аддаць належнае і зрабіць агаворку. Рэжым Такаева мог бы старацца для Расіі больш. Па шэрагу прычын не стараецца (у т.л. – баючыся апынуцца на адной лаўцы з міжнароднымі злачынцамі).

Адна з гэтых прычын – у Казахстане многія грамадзяне ацэньваюць напад Расіі на Украіну як злачынства, несправядлівую захопніцкую вайну.

У 2022 годзе быў арганізаваны паток гуманітарнай дапамогі з Казахстана для Украіны (львіная доля – гэта звычайныя людзі, а таксама бізнес).

Ва Украіне гэта бачаць і цэняць (сапраўды цэняць!), а ўлада Казахстана не можа гэта цалкам ігнараваць.

Таму ва Украіне вельмі рэдка і мякка звярталі ўвагу на цёмны бок «нейтралітэту» Астаны. Пераважна на ўзроўні агульных фраз, без загострання. Нават калі паведамленняў пра дапамогу стала меней, а пра пасобніцтва ў абыходзе санкцый – болей.

З аднаго боку, як я ўжо адзначыў, сыграла агульнае пазітыўна-нейтральнае стаўленне да казахаў і разуменне іх няпростага становішча (агульная мяжа з РФ, пошук балансу ў Цэнтральнай Азіі, з Азербайджанам і інш.).

У верасні 2025 г., пасля працяглага перапынку ў кантактах, на палях Генасамблеі ААН адбылася асабістая сустрэча прэзідэнта Уладзіміра Зяленскага з лідарам Казахстана Такаевым. Была надзея, што вектар адносін з сыходзячага зменіцца на ўзыходзячы.

З другога боку – з-за адчування супадзення стратэгічных інтарэсаў.

5. У 2025 г. Казахстан плануе здабыць каля 96 млн тон нафты, з якіх каля 70 млн тон адправіць на экспарт. Прычым 80% – у Еўропу і Турцыю.

Турцыя летась афіцыйна імпартавала каля 30 млн тон нафты, у т.л. 17 млн тон – з Расіі!

Расія сумарна экспартуе каля 240–260 млн тон нафты, з іх каля 100–115 млн тон ішло ў ЕС. Цяпер гэтая лічба знізілася на парадак, увесь ЕС закупае меней, чым Турцыя, якая з задавальненнем нажываецца на праблемах Масквы.

У Казахстане розныя інвестары рыхтуюцца нарошчваць здабычу. У прыватнасці, толькі радовішча Тэнгіз павінна забяспечваць каля 40 млн тон нафты на год. Чыста тэарэтычна ў будучыні Казахстан можа стаць адным з краевугольных камянёў энергетычнай бяспекі Еўропы. А Украіна можа стаць партнёрам у гэтым працэсе. І як пакупнік, і як транзіцёр.

Але ўсё ўпіраецца ў магчымасці лагістыкі і ролю Расіі.

6. Цяпер 80% нафты з тэрыторыі Казахстана экспартуецца праз КТК. Яшчэ каля 15% ідуць іншымі маршрутамі па тэрыторыі Расіі: па трубе праз Самару і морам праз порт Махачкала. Толькі 5% нафтавага экспарту Астаны (у Кітай і Узбекістан) умоўна не залежаць ад Масквы.

Інцыдэнты вакол КТК справакавалі буру эмоцый у Казахстане. Грамадзяне, журналісты і нават публічныя асобы, незалежна ад стаўлення да Украіны, адзначылі: эканоміка РК у многім вісіць на адной – падкантрольнай Расіі – трубе, а лагістычная ўразлівасць у цэлым блізкая да татальнай.

Заявы Мінэнерга РК пра тэрміновую дыверсіфікацыю і «альтэрнатыўныя маршруты» – гэта добрая міна ў незайздроснай сітуацыі. Але цяпер пытанне альтэрнатыўнай лагістыкі яшчэ мацней актуалізавана ў ўнутраным парадку дня. І вынікі тут можна вельмі дакладна ўбачыць у лічбах.

Бо сапраўды альтэрнатыўныя маршруты – гэта праз порт Актаў танкерамі і чыгункаю ў цыстэрнах у Баку, да нафтаправода Баку – Тбілісі – Джэйхан (БТД). А таксама труба ў Кітай («Атасу – Алашанькоу»).

Але для істотнага нарошчвання па БТД у Казахстана банальна няма флота. Будаваць трубу праз Каспій – гэта гады. Хаця на нейкі працэнт павялічыць будзе можна.

Што да маршруту ў Кітай, то праз гэтую трубу ідзе ў 8–10 разоў больш расійскай нафты з Заходняй Сібіры (Казахстан атрымлівае $15 за кожную тону транзіту), чым казахскай. Расійская нафта цяпер у паўпадвешаным стане праз санкцыі супраць «Раснафты». Усё залежыць ад таго, ці выключыць Мінфін ЗША гэты нафтаправод са спісу праблемных.

Плюс КТК абслугоўваў радовішчы ў заходняй частцы Казахстана, давядзецца гнаць нафту праз увесь Казахстан на ўсход, дадасца лагістычнае плячо.

Цяпер будзе здзейснена спроба перакінуць 50 тыс. тон (гэта прыблізна 0,1% ад аб'ёмаў патоку праз КТК) з радовішча Кашаган у Кітай. І нават калі экстрапаляваць гэтыя лічбы на год і дапусціць пэўны рост, удасца замясціць 2–5% патоку.

Прыпусцім, нейкімі звышнамаганнямі Астана зможа павялічыць незалежны ад РФ экспарт да 10%. Гэта будзе працоўны подзвіг, але надвор'я гэта не зробіць. Лагістыка застанецца «бутэлькавым гарлышкам».

Як вынік – прычынныя месцы любога кіраўніка Казахстана застануцца заціснутыя маскоўскімі дзвярыма.

Люфт з'явіцца, калі ЗША заблакуюць расійскую нафту ў Кітай, а Казахстан з дапамогай узаемазалікаў зможа дадаць да незалежнага экспарту яшчэ 10–15%. Гэта ўжо нешта.

З газам (спадарожным нафтавым і «звычайным» натуральным) – яшчэ больш наглядная карціна. Дэфіцыт магчымасцяў транспарціроўкі і перапрацоўкі істотна стрымлівае здабычу. Газу ў Казахстане проста няма куды дзяваць, прасцей (і для тэхналагічных патрэб) закачваць яго назад у пласты.

То бок патэнцыйна і ў вельмі стратэгічным плане Казахстан з'яўляецца магутным экспарцёрам вуглевадародаў, які можа лёгка падстрахаваць выпадзенне РФ на еўрапейскім рынку. Гэта выгадна Украіне. Але дэ-факта львіная доля экспарту на гады наперад залежыць ад добрай волі Масквы.

6. І вось тут самае важнае.

Публічныя заявы Казахстана (з абвінавачваннямі Украіны) падштурхоўваюць шырокую аўдыторыю ва Украіне разабрацца, а што ж там насамрэч?

Слоўная эскалацыя можа прывесці (ужо падштурхоўвае) да змены акцэнту: казахі па-ранейшаму будуць успрымацца як дружалюбныя людзі, а вось рэжым Такаева будзе пазначаны як варожы.

Што далей?

Украінская дзяржава не зацікаўленая сварыцца з Астаной. І гэта правільна.

Аднак украінскае грамадства цалкам суб'ектнае.

Не для ўсіх відавочна (асабліва – у Расіі), але грамадзянам Украіны не патрэбныя нейкія асаблівыя каманды ад улады, каб займацца OSINT-ам або публічнымі кампаніямі. Дастаткова невялікага арганізацыйнага імпульсу, які могуць пацягнуць нават ГА, і внятнага тлумачэння «нашто», каб уключыліся масавасць і віруснасць.

Калі/калі рэжым Астаны будзе пазначаны як варожы, абурэнне ўкраінскага грамадства абрынецца на звязаныя з уладамі РК суб'екты – актывы, публічных асоб, схемы і г.д. Спакой будзе толькі сніцца.

Улічваючы, што ўплывовыя людзі Казахстана не адно дзесяцігоддзе ўладкоўвалі ўласны камфорт у Еўропе і ЗША, гэта можа быць адчувальна. Таксама гэта можа прывесці да санкцый (бо завязак з Расіяй – хоць адбаўляй).

Раней зладіямі з Казахстана займаліся, скажам так, не ў першую чаргу. Але зрухі ў ЕС ужо пачаліся…

Расіяне яўна падбухторваюць афіцыйную Астану і спрабуюць фарміраваць у грамадзянаў Казахстана антыўкраінскія настроі. Хаця ўсё празрыста – Украіна з Казахстанам не канфліктуе, пацярпець могуць толькі падкантрольныя РФ аб'екты на тэрыторыі Расіі і па віне Расіі.

Такаеву прыйдзецца ўсё ўзважыць.

Аляксей Копытько, Facebook

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com