Гэта было таго вартае

Бо мы там былі.

Разганяць вадамётамі нас, беларусаў, пачалі зусім не ў 2020 годзе. Упершыню з намі гэта зрабілі яшчэ за бальшавікамі - у 1988 годзе, калі мы выйшлі на несанкцыянаванае шэсце ў Курапаты, на месца масавага расстрэлу падчас сталінскага вялікага тэрору.

Сярод арганізатараў таго першага маршу, разагнанага дубінкамі і вадамётамі, былі мастак Алесь Пушкін і малады літаратуразнаўца Алесь Бяляцкі. За арганізацыю акцыі Бяляцкі атрымаў штраф 200 рублёў, які для яго збіралі калегі з Акадэміі навук, а Пушкін - пяць дзён арышту.

Праз 33 гады, у 2021 годзе, абодвух арыштавалі за ўдзел у жнівеньскіх пратэстах. Алесь Пушкін, прысуджаны цяпер ужо не да пяці дзён, а да пяці гадоў пазбаўлення волі, памёр у турме ў 2023 годзе - ад прабадной язвы, якая на волі зусім не з'яўляецца смяротным дыягназам. Бяляцкі адсядзеў чатыры гады пасля пратэстаў-2010, а зараз адбывае дзесяцігадовы тэрмін за пратэсты-2020. За некалькі месяцаў да суда ён атрымаў Нобелеўскую прэмію міру і стаў адзіным у гісторыі нобелеўскім лаўрэатам, якога судзілі ўжо пасля атрымання прэміі.

Алесь Пушкін са сцягам перад сілавікамі на акцыі пратэсту ў Менску, Беларусь, 23 жніўня 2020 года. Фота: AP Photo/Scanpix/LETA

А паміж дзвюма датамі, паміж маршам 1988 года і пратэстамі жніўня 2020 года - гісторыя вялікага супраціву. У 1988 годзе мы навучыліся ўцякаць. У 1996-м, падчас Чарнобыльскага шляху, мы пачалі пераварочваць міліцэйскія аўто. У 1997-м - спантанна здымаць з абумоўленага маршруту дэманстрацыі і ісці да расейскага пасольства, каб сказаць «не!» інтэграцыі з Расеяй. У 1999-м мы здолелі пераадолець страх пасля першых знікненняў палітычных апанентаў Лукашэнкі. У 2001-м навучыліся выходзіць, ужо ведаючы аб існаванні «эскадрону смерці». У 2006-м мы змаглі не павярнуць назад, калі спецназ кідаў у нас светлашумавыя гранаты, а яго камандзір Дзмітрый Паўлічэнка крычаў сваім мярзотнікам: «Наперад, на ворага!»

У 2010 годзе мы пачалі сядаць у турмы масава. У 2011-м, калі ўсіх, хто сеў пасля пратэстаў-2010, адпраўлялі на прыстойныя тэрміны ў калоніі, а кожны сход «больш за тры» ўважаўся мітынгам, мы пачалі пратэставаць моўчкі: выходзіць на вуліцы і пляскаць у ладкі. У 2017-м мы дадалі да палітычнага складніка сацыяльны і пачалі «дармаедскія» акцыі пратэсту. У жніўні 2020-га - выйшлі сотнямі тысяч.

Цалкам натуральнае пытанне, якое сёння можна пачуць: «І што? Ці вартае яно таго? Забітыя, параненыя, памерлыя ў зонах, скалечаныя, якія сядзяць з вялізнымі тэрмінамі, уцякаюць у тапках у невядомасць - няўжо было вартае? А яшчэ часта гучыць аргумент расейцаў са спасылкай на наш досвед: «Не кажыце, што калі б выйшаў мільён на Красную плошчу 24 лютага, то ні Пуціна, ні вайны б не было. Вось беларусы выйшлі, паўмільёна, а толку?»

Я шмат разоў гэта чула. І магу сказаць дакладна: колькасць тых, хто выйшаў, не ўплывае на вынік. Тут няма прычынна-выніковай сувязі.

У ранейшыя часы, калі беларускія пратэсты яшчэ не былі такімі масавымі, як у 2020 годзе, нам, бывала, казалі амапаўцы, ляніва штурхаючы нас берцамі ці цягнучы ў аўтазак: «Вы лохі. Пакуль вас будзе дзесяць тысяч, мы будзем вас прэсаваць. Калі вас будзе 100, а лепш за 200 тысяч, мы пяройдзем на ваш бок». Хлусня. 16 жніўня, у першы нядзельны марш, нас было паўмільёна. А з улікам акцый у іншых гарадах - і таго больш. Але ніхто не спяшаўся пераходзіць на бок народа. Так што лічбы другасныя. Першасная мэта.

Беларускія спецназаўцы затрымліваюць людзей падчас акцыі пратэсту пасля прэзідэнцкіх выбараў, Менск, Беларусь, 11 жніўня 2020 года. Фота: Tatyana Zenkovich/EPA

Усе гэтыя гады мы выходзілі, каб паказаць: нас шмат, і мы супраць таго, што робіцца. Мы хочам сумленных выбараў і свабоды слова. Мы патрабуем вызвалення палітвязняў. Мы ёсць, і мы нікуды не падзенемся. У 2020 годзе мы сталі большасцю. Але па-ранейшаму выходзілі хутчэй для таго, каб прадэманстраваць уласную пазіцыю, а не для таго, каб змяніць сітуацыю.

Шмат хто — асабліва нэафіты, тыя, хто раней не ўдзельнічаў у пратэстах, — потым казалі: «Нас было так шмат на вуліцах, што Лукашэнка павінен быў зразумець: ён саступіў. І пайсці, уцячы, растварыцца, махнуць на развітанне крылом свайго самалёта. Чаму ён не ўцёк? Гэта неяк нелагічна!» А гэта якраз было лагічна. Ён добра ведаў, што саступіў, задоўга да пратэстаў. Ён ведаў, што беларусы яго ненавідзяць. Вонкавая абыякавасць да таго, што робіць рэжым, у паўсядзённым жыцці большасці, - гэта акурат і было дэманстрацыяй пагарды. Проста ад пагарды, ад нянавісці і нават ад шматтысячных дэманстрацый з плакатамі «Ідзі!» дыктатары не ўцякаюць. Асабліва калі пратэстоўцы пасля маршу разыходзяцца па дамах, бо заўтра на працу. Гэта сігнал для ўсякага дыктатара: на большае яны не адважацца. А для сілавікоў - магчымасць адпачыць ад маршу да марша і не спяшаючыся выпрацаваць рэпрэсіўны план на наступную акцыю.

Той, хто выходзіць дзеля змены ўлады, дадому ўвечары не ідзе.

Зрэшты, я зусім не збіраюся зараз займацца аналізам памылак. Яны настолькі відавочныя, што не патрабуюць дэталёвага разбору. Я пра іншае: ці было варта? Так, несумненна.

Таму што галоўнае, чаму мы навучыліся за гэтыя гады, - дакладней, дзесяцігоддзі, - гэта дапамагаць адзін аднаму. Спяшацца да таго, хто мае патрэбу ў дапамозе. Рызыкаваць, але ісці.

Гэта пачалося пасля пратэстаў 2010 года, калі незнаёмыя людзі — яшчэ без усялякіх сацсетак і тэлеграм-каналаў — проста па «сарафанным радыё» ішлі ў офіс Беларускага народнага фронту і неслі туды грошы на адвакатаў для палітвязняў, цёплыя рэчы для перадач у турмы, цацкі для дзяцей, чые бацькі патрапілі за краты. Гэта было інтуітыўна, без сістэмы, без заклікаў звонку, але сталася ладам жыцця. Потым, калі каго-небудзь саджалі, усе хутка складалі спісы: у гэтага палітвязня сын аб ровары марыць, давайце скінемся; а ў таго палітвязня жонка вяжа, давайце хутка ўсе замовім ёй шалікі, яна проста так грошы не возьме.

У 2020 годзе ўзаемадапамога набыла касмічныя маштабы і ўцягнула ў сваю арбіту мноства людзей, у тым ліку не з Беларусі. Пачынаючы з адчыненых дзвярэй пад'ездаў, каб у іх маглі забегчы людзі ад амапаўцаў, і заканчваючы чытаннем лістоў з беларускіх турмаў сусветнымі зоркамі — усё гэта працягваецца. І будзе працягвацца, пакуль не выйдзе апошні палітвязень. Гарызанталь - аснова беларускай салідарнасці. І не толькі салідарнасці.

Не шукаць лідараў, не чакаць, што скажа хто-небудзь у тэлеграм-канале і да чаго закліча, а дзейнічаць выключна па сумленні - гэта, мабыць, галоўны ўрок 2020 года. Калі раней беларусы маглі казаць «за Пятрова на плошчу не пайду, а вось за Сідарава пайшоў бы», то ў 2020 годзе ўсе зразумелі, што выходзіць на вуліцы трэба толькі дзеля аднаго чалавека - сябе. Максімум - дзеля сваіх дзяцей, для якіх ты хацеў бы жыцця ў свабоднай краіне. І ніякіх Сідаравых. Рэвалюцыянер павінен быць эгаістам і рызыкаваць толькі дзеля сябе і сваёй будучыні. Беларусы гэта засвоілі.

Мітынг супраць вынікаў выбараў і міліцэйскага гвалту ў Менску, Беларусь, 19 жніўня 2020 года. Фота: Yauhen Yerchak/EPA

Вядома, усе гэтыя ўрокі і здабыты досвед даліся нам крывёй, болем і смерцямі. Расстраляныя на маршах Аляксандр Тарайкоўскі і Генадзь Шутаў, забіты да смерці ў двары Раман Бандарэнка, застрэлены «альфаўцамі» Андрэй Зэльцэр, Алесь Пушкін, Вітольд Ашурак, якія памерлі ў калоніях у выніку ненадання медыцынскай дапамогі і іншыя палітвязні — усе яны маглі б жыць, калі б не зрабілі свій выбар і невыйшлі на вуліцы 9 жніўня. На жаль, не ўсе ўдзельнікі рэвалюцыі дажываюць да перамогі, не загінуўшы на барыкадах, - так было і будзе заўсёды. У нашым выпадку, зрэшты, пакінутыя ў жывых таксама дагэтуль не ўбачылі перамогі.

І, паверце, пытанне, ці вартае яно таго, аднойчы задае сабе кожны з нас. Выдыхаючы цыгарэтны дым у закратаванае акенца турэмнай камеры, кажа сабе: «Гэта таго вартае?» Або прабіраючыся па балотах да літоўскай мяжы ў страху быць знойдзеным памежнікамі. Або пакутліва вылічаючы на цёмнай кухні здымнай кватэры дзесьці за мяжой, ці выстарчыць грошай на ежу да атрымання дазволу на працу. Або прымаючы замову на касе «Макдональдса» і ўспамінаючы сваіх студэнтаў-дыпломнікаў, на абарону якіх не паспеў, бо час ішоў на гадзіны, і ўцякаць давялося проста з універсітэта. Кожны ў нейкую асабліва цяжкую хвіліну задае сабе гэтае пытанне. І пасля вельмі кароткай паўзы, за якую потым становіцца сорамна, адказвае: «Так, было варта».

Таму што зараз ніхто не папракне нас у тым, што мы нічога не зрабілі. Ніхто не пажартуе аб тым, што беларусам заўсёды «можа, так і трэба». Ніхто не адважыцца сказаць, што нас там не было.

Бо мы там былі.

Ірына Халіп, «Новая газета Еўропа»

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com