«Пазьняка жанчыны не давалі затрымаць»

Курапаты — гэта частка большай, глябальнай бітвы паміж дабром і злом.

Трыццаць гадоў таму 30 кастрычніка 1988 году непадалёк ад Курапатаў адбыўся мітынг-рэквіем памяці ахвяраў сталінізму, які быў гвалтоўна разагнаны камуністычнымі ўладамі. Супрацьстаяньне вакол Курапатаў працягваецца і дагэтуль, паведамляе «Радыё Свабода».

Якая будучыня Курапацкага мэмарыялу, як ва ўкраінскай Быкоўні і расейскага Бутаўскага палігону, якія ўшанаваныя ўладай і грамадзтвам, ці гэта будзе вечнае супрацьстаяньне?

Разважаюць удзельніцы акцыі 30 кастрычніка 1988 году паэтка Валянціна Аксак, мастацтвазнаўца Валянціна Трыгубовіч і паэтка і этнакультуроляг Антаніна Хатэнка.

Ганна Соўсь: Я папрашу кожную з вас падзяліцца ўспамінамі пра 30 кастрычніка 1988 году. Чаму вы вырашылі ўзяць удзел у акцыі? Што найбольш запомнілася? Што гэты дзень зьмяніў у вашым жыцьці, сьвядомасьці, учынках?

Анатаніна Хатэнка: Ня толькі Курапаты ўзьніклі там як месца супраціву і раскрыцьця сутнасьці ўсяго, што адбывалася ў 1930-я гады. Курапаты тады ўжо былі адкрытыя. Напачатку мы рушылі да Усходніх могілак. Менавіта там і выявілася гэтае супрацьстаяньне ўладаў тым людзям, якія сабраліся памянуць продкаў ня проста ў адвольны дзень, а ў Дзядоўскі, спаконвечны дзень памяці папярэднікаў.

Успаміны вельмі супярэчлівыя, як і ўсё жыцьцё ў гэтым нашым супраціве, нашым ці то хаваньні, ці то барацьбе. Той дзень у мяне — у чорна-белых колерах. Я непасрэдна займалася падрыхтоўкай гэтых Дзядоў. Я працавала ў Фондзе культуры, у грамадзкай арганізацыі, якая ўзялася рэалізоўваць тое, што задумалі іншыя грамадзкія арганізацыі, а акумулявалася ў нас. Заклік праз мэдыя быў ад нас, Фонду культуры, ад «Тутэйшых», ад усіх, хто тады ўзяўся за гэтую справу, каб людзі мірна прыйшлі пакланіцца продкам з кветкамі і ў белых традыцыйных апраўках, наколькі кожнаму гэта будзе магчыма.

Напачатку мне здавалася, што, сапраўды, цякла белая плынь памяці па праспэкце — людзі ішлі з кветкамі, ішлі сьветла ўсьмешлівыя. Мы несьлі партрэты нашых продкаў, слаўных герояў, навукоўцаў, паэтаў, пісьменьнікаў і філёзафаў — мы несьлі свой род на руках. І калі падышлі да месца мітынгу-рэквіему, якраз і пачаўся гвалт з боку ўладаў. Курапаты ўзьніклі пазьней, калі ўсю гэтую грамаду, якая прыйшла да продкаў, папросту дубінкамі распалавінілі, разламалі. І тыя, хто аказаўся з аднаго боку, рушылі ў Курапаты, зьяднаўшыся, наколькі гэта было магчыма. Астатнія засталіся акупаваныя.

Ганна Соўсь: Калі я шукала ўдзельніц для гэтай перадачы, Вінцук Вячорка згадаў, як вы яго адбілі ад міліцыі, літаральна вырвалі разам зь іншымі зь міліцэйскай машыны. Ці памятаеце вы гэта?

Антаніна Хатэнка: Я гэта памятаю, пры чым зноў-такі зь вельмі супярэчлівымі асабістымі пачуцьцямі. З аднаго боку, я, можа быць, мела рацыю, хоць жанчына ня мае кідацца ў атаку і бараніць хай сабе самых родных. Так ці іначай у тым эмацыйным стане я рабіла тое, што дыктавала сытуацыя. Я была разам са сваім мужам Алесем Емяльянавым, той проста трымаў машыну, каб не зрушылася, а мы выцягвалі некалькі чалавек, Вінцука Вячорку, зь дзьвярэй, куды яго ўжо закінулі. І ў той момант, калі машына ўсё-такі выпусьціла са сваёй пашчы таго, каго мы баранілі, наляцелі стражы і я кінулася фізычна біць па твары, па абліччы, маладзенькага чалавека.

Гэта, напэўна, былі дзеці зь якой-небудзь школы міліцыі. Я да гэтай пары памятаю яго разгублены пагляд і блакітныя-блакітныя вочы. Ён мог мяне схапіць, пацягнуць, расправіцца, катаваць, здаць — усё, што было тады ў паўнамоцтвах гэтых ахоўных органаў. Але ён не зачапіў. Мяне ўжо нашы адцягнулі... У роспачы, у злосьці, у гневе я паспрабавала расправіцца з тымі, хто пры ўладзе, хто выконваў свае абавязкі...

«Пазьняка жанчыны ў такім колцы ўвесь час ахоўвалі»

Валянціна Аксак: Нягледзячы на ўсю брутальнасьць дзеяньняў сілавікоў, у мяне засталося сьветлае ўражаньне пра той дзень, таму што ў гэтым супрацьстаяньні фактычна выкшталцоўваліся сілы. І гэта самы важны момант. Ва ўрочышчы перад самым лесам спадар Зянон даў каманду ўсім прысесьці і пачаў мітынг. На гэтай шматлюднай акцыі я ўпершыню пабачыла бел-чырвона-белы сьцяг, які хтосьці ўзьняў. І гэты сьцяг быў як каманда «хапаць».

Як Антаніна расказвала, каля сьцяны фактычна пазабіралі ўсіх арганізатараў, але Пазьняка жанчыны ў такім колцы ўвесь час ахоўвалі, яны не давалі яго затрымаць. Але там ужо не разьбіралі, жанчыны-не жанчыны, палкі пайшлі ў ход, і зрэагавалі сілавікі якраз на сьцяг. Як толькі зьявіўся сьцяг, пачалі ціснуць і разьмятаць.

Ганна Соўсь: Ці вы самі трапілі пад удар, пад сьлезацечны газ? Ці адчулі гэты гвалт непасрэдна?

Валянціна Аксак: Мяне захінулі. Гэта быў, сьветлай памяці, Алесь Асташонак. Мы з мужам Уладзімерам Арловым таксама адзін аднаго трымалі, разумеючы, што дваіх больш складана ім узяць, бо яго ўвесь час пільнавалі і хацелі ўзяць. Нават цягнулі за торбу, думалі, што вырвуць яе, і ён за торбай пойдзе. Беглі з гэтага поля амаль да праспэкту. Тады перасталі за намі гнацца. Тады было рэальна страшна.

Ведаеце чаму ў мяне ўспаміны ня змрочныя? Таму што мы ведалі, куды мы ідзем і чаго мы туды ідзем. І гэта надавала нам упэўненасьці, што, можа быць, з намі нічога ня здарыцца. Хоць я тады ж яшчэ жыла ў Наваполацку, а Уладзімера ўжо запрасілі на працу ў «Мастацкую літаратуру», і ён быў у Менску. Я начным цягніком прыехала, дома дзеці засталіся з бабуляй, я ёй не сказала, куды я еду, бо яна б мяне проста не пусьціла. Але мы разумелі таксама, што мы ў прынцыпе можам адтуль не вярнуцца.

«Калі я прыйшла туды, было ўжо поўна народу, такое рухлівае чалавечае мора перад Усходнімі могілкамі»

Валянціна Трыгубовіч: Часам бывае так, што тое, што адбываецца, і тое, што ўспамінаецца, трошкі адрозьніваецца, таму вельмі цікава было слухаць сваіх папярэдніц. Кожная зь іх бачыла нейкі фрагмэнт, і бачыла па-свойму. Я памятаю, што быў сонечны дзень і было вельмі холадна, таму што я была апранутая ў зімовую кароценькую футрачку.

Як я дабіралася туды — ня памятаю. Як я даведалася пра гэтую акцыю — ня памятаю. Але калі я прыйшла туды, там было ўжо поўна народу. Такое рухлівае чалавечае мора перад Усходнімі могілкамі. І калі людзі ў васковай форме шчыльнымі шэрагамі пачалі наступаць, то нават мае наіўныя вочы бачылі, што гэта сапраўдная пагроза для гэтых цывільных людзей.

І такім сьветлым промнем, сьветлым момантам успамінаюцца паводзіны Алега Аблажэя. Быў такі беларускі мастак у Вільні. Ён меў пэўны досьвед, бо ў Прыбалтыцы грамадзянская супольнасьць абудзілася раней, і там ужо былі сутычкі з вайсковымі людзьмі. І ён, мяккі, ціхі, лагодны чалавек па натуры гучна камандаваў людзям: «Не сутыкайцеся, не ідзіце ў лоб з гэтымі вайскоўцамі! Разыходзьцеся, дайце ім прайсьці праз жывы тунэль! Але адразу, як толькі яны пройдуць, зноў змыкайцеся ў адзінае цэлае, у адзінае мора». Некаторы час так і было — гэтыя з палкамі ў руках праходзілі міма, і нічога рэзкага не адбывалася.

Потым, відаць, ім далі каманду, пачаўся лямант, цісканіна. І тады гісторык Леў Мерачыцкі, зь якім мы выпадкова сутыкнуліся ў гэтым натоўпе, ухапіў мяне і павалок за браму Ўсходніх могілак. Мы зь ім некаторы час бадзяліся паміж помнікамі, ашаломленыя ўбачаным, а потым ціха паехалі дахаты. Так што ні пра якія гераічныя моманты той падзеі я не магу ўспомніць, бо не была ў эпіцэнтры падзей.

«Мы былі ўпэўненыя, што мы робім нешта вельмі істотнае для сябе, для гісторыі. Улада не разумела, што адбываецца»

Ганна Соўсь: Калі мы запісваем гэтую дыскусію, у Курапатах працягваецца супрацьстаяньне. Хутка 5 месяцаў, як стаіць варта перад рэстарацыяй «Поедем поедим». Распачаліся чарговыя будаўнічыя працы ў Курапатах, ізноў чарговы канфлікт, ізноў адданыя людзі кідаюцца на будаўнічую тэхніку, каб яе спыніць. Мала хто зараз зможа ўдарыць міліцыянта і не атрымаць у адказ, як было ў вашым выпадку, Антаніна. Што зьмянілася і што не зьмянілася ў стаўленьні грамадзтва і ўладаў да Курапатаў?

Антаніна Хатэнка: На той момант мы былі ўпэўненыя, што робім нешта вельмі істотнае для сябе, для зямлі, для памяці, для гісторыі, для продкаў. А ўлада не разумела, што адбываецца. Яшчэ не разумела, хоць ужо шмат у якіх рэспубліках усе гэтыя плыні ўзьняліся, і там усё перамянялася вельмі дынамічна. Наша ўлада — якая наша, камуністы — тады не была гатовая да таго, што рахманыя, талерантныя беларусы раптам таксама пасунуцца нешта сваё абвяшчаць і неяк па-свойму спрабаваць аднавіць праўду.

У той дзень закрылі мэтро, каб людзі не маглі дабрацца да Ўсходніх могілак. Да станцыі «Парк Чалюскінцаў» цягнікі яшчэ ішлі, а потым перакрылі. І людзі рухаліся да могілак зь кветкамі, урачыстыя, хаця і насьцярожаныя, ня ведаючы, што там іх можа чакаць. Першае, што ўбачыла я і шмат хто вакол мяне, гэта былі вялізныя машыны, якія я за сваё жыцьцё і ня бачыла — здаецца, што яны называюцца бронетранспартэры. Былі згадкі тых, хто застаўся ў расколатай палове, каго не пусьцілі да Курапат, што рабіліся спробы разганяць людзей ледзяной вадой. Але гэта насамрэч не было зрэалізавана.

Гэта было застрашэньне, але не было яшчэ настолькі жорсткага абыходжаньня, да якога мы дажыліся цяпер. Не было гэтага сплянаванага вынішчэньня, гэтай абсалютнай жорсткасьці да тых, хто пачувае сябе на сваёй зямлі карэнным. Была разгуба з абодвух бакоў, але з аднаго боку была сіла, улада і зброя, а з нашага — веданьне, што мы робім нешта сапраўднае, чыстае, сумленнае, і што мы яднаем між сабой цэлыя эпохі. І вось напрошваецца вынік... не напрошваецца, ён ёсьць такім, усім сваім зьвярыным абліччам, што болей ніхто ні зь кім ня лічыцца. І тады не лічыліся, але тады спрабавалі застрашыць, каб мы ціха папросту жылі далей па-савецку, як і належыць. А тут ужо абсалютнае ёсьць разуменьне, што ніхто болей так не пагодзіцца жыць.

Як мяняецца грамадзтва і ўлада ў стаўленьні да Курапатаў?

Ганна Соўсь: Улады хочуць усталяваць у Курапатах памятны знак, заяўляюць, што імкнуцца ўпарадкаваць праблемныя ўчасткі тэрыторыі ўрочышча. І ўсё гэта адбываецца без грамадзкага абмеркаваньня. Людзі, якія здаўна апякуюцца Курапатамі, выступаюць супраць ініцыятываў уладаў, адчуваючы ў іх пагрозу для Курапатаў. Ці будзе заўсёды гэты ўзаемны недавер? Ці мяняецца штосьці ў адносінах улады і грамадзтва ў дачыненьні да Курапатаў за гэтыя 30 гадоў?

Валянціна Аксак: Вы, Ганна, вялі рэпартажы, калі дарогу пашыралі праз Курапаты. Тады ўжо быў гэты недавер. Гэта была першая масавая акцыя пратэсту ў Курапатах. А другая акцыя адбылася летась, калі невялікая група актывістаў дамаглася, каб бізнэсовец адмовіўся будаваць забаўляльны цэнтар побач з Курапатамі.

Цяпер гэты працэс па многім паказьнікам слабейшы, бо непасрэдна самім Курапатам, урочышчу, нічога не пагражае. Гэта проста пытаньне пра маральнасьць знаходжаньня падобных установаў побач з такім месцам. Я думаю, што гэта многіх стрымлівае, бо гаворка ж не пра ўладу, а пра бізнэсоўца, які там пабудаваўся са сваім бізнэсам. Іншая рэч, што ўлада дала дазвол. Але недавер да ўлады ў нас ужо настолькі вялікі ва ўсіх сфэрах, што пры гэтай уладзе зьменаў не прадбачыцца.

«Цяпер Курапаты як адкрытая рана»

Валянціна Трыгубовіч: Я ня думаю, што пастаўлены ў Курапатах афіцыйны помнік зьніме напружаньне ў грамадзе, таму што я не давяраю сёньняшняй беларускай уладзе. Па іх словах, дзеяньнях бачна, што яны — нашчадкі тых бальшавікоў, якія дзеля сваіх догмаў і ўлады паклалі ў зямлю мільёны людзей.

І калі дзяржаўны чыноўнік у часе афіцыйнага параду выходзіць у форме колішняга НКВД, то першае хваляваньне, што трэба гэтага чалавека ў вар’ятню адправіць або ў турму! Уяўляеце кагосьці ў форме СС побач з Ангелай Мэркель? Бо там па вайне быў Нюрнбэрг. А ў нас дагэтуль ня толькі не адбылося ніякага суду над камуністычным рэжымам, але ён працягвае жыць і пашырае свае межы праз «рускі сьвет».

Курапаты — гэта лякальная праблема, частка большай, глябальнай бітвы паміж дабром і злом. І адным помнікам тут не абысьціся. На маю думку, патрэбная вялікая зьмена ў сьвядомасьці — дэсталінізацыя, дэкамунізацыя, беларусізацыя ўсяго грамадзтва. Цяпер Курапаты як адкрытая рана. Ледзь яе зачапілі ўлады, абставіны, людзі без сумленьня, і сотні ахвярных абаронцаў кідаюцца наперад. Дзякуй ім. Яны ратуюць гонар нацыі. Аднак сапраўдная наша перамога будзе тады, калі менавіта, дзяржава пачне весьці беларусізацыю, дэкамунізацыю і павядзе свой народ за цывілізаваным сьветам. Нацыя згубіла ўжо шмат гістарычнага часу, мусім даганяць.

Ганна Соўсь: Якая будучыня Курапацкага мэмарыялу? Ці будзе яна як у Быкоўні і Бутаўскага палігону ва Ўкраіне і Расеі, дзе аналягічныя месцы масавых рэпрэсій ушанаваныя ўладай і грамадзтвам? Ці працягнецца гэтае вечнае супрацьстаяньне?

Антаніна Хатэнка: Я абсалютна ўпэўненая, на жаль, што застанецца альбо вось так у падвіслым стане і нічога ня будзе вырашацца, і супраціў будзе папросту драмай разрываць грамадзтва... І прычына толькі адна — наш сьвядомасны, мэнтальны ўзровень ідэнтычнасьці, сувязі са сваёй зямлёй. Калі грамадзтва, а не сотня чалавек, ня выкажа патрабаваньне да ўлады, датуль усё будзе так. Не падобна, што грамадзтва кансалідуецца і гэта зробіць.

Валянціна Аксак: Нам яшчэ доўгі час давядзецца пра гэта гаварыць і гаварыць, з болем і з трывогай за будучыню гэтага месца. Але я цалкам згодная з Валянцінай Трыгубовіч, што Курапаты — гэта толькі частка, што наша грамадзтва, на вялікі жаль, не гатовае да асэнсаваньня, і ня хутка будзе гатовае. Пры цяперашняй уладзе дакладна ня будзе.

«БНФ, які ў 90-я быў самай дынамічнай і прагрэсіўнай сілай, на 100 сябраў сойму меў толькі 2 жанчын»

Ганна Соўсь: Распавядаючы пра падзеі 30-гадовай даўніны, вы згадалі, як жанчыны фактычна ахоўвалі Пазьняка і не далі яго затрымаць. Калі я шукала ўдзельніц для гэтай перадачы, то зьвярнула ўвагу на тое, што ва ўсіх СМІ, ва ўсіх архіўных публікацыях былі толькі ўспаміны мужчын. Магчыма, вы першыя жанчыны, якія згадваюць для мэдыяў пра той дзень 30 кастрычніка. Ці вы бачыце пэўны сымбалізм, што якраз жанчыны ахоўвалі Пазьняка, і напэўна зрабілі шмат чаго падчас гэтай акцыі, але іх галасы ня вельмі чуваць?

Валянціна Аксак: Жанчына — эмацыйная істота, разам з тым менш любіць пра сябе расказваць. І думаю, што спадарыня Антаніна слушна сказала, што кожны рабіў там што мог і як мог. А гэтыя жанчыны, я магу сказаць дакладна, ніколі не лічылі гэта за нейкі гераізм ці нейкую важную вельмі справу — яны так рабілі, таму што мусілі так рабіць, усьведамляючы, што жанчын, мабыць, ня будуць так біць. На вялікі жаль, усё сапраўды за 30 гадоў зьмянілася, таму што б’юць ня толькі жанчын, але і дзяцей, якія выходзяць на нейкія пратэсты.

Валянціна Трыгубовіч: Курапаты будуць па-ранейшаму месцам змаганьня. А наконт жанчын... Калі я гляджу цяпер на Беларусь збоку, бо жыву ў Злучаных Штатах, то бачу, што беларускае грамадзтва — страшэнна патрыярхальнае. І там па-ранейшаму, што ў афіцыйных структурах, што ў апазыцыйных, жанчыны на другім пляне. На іх як заўсёды кладуць практычныя справы, практычную працу, але яны ня маюць голасу пры прыняцьці важных рашэньняў. І адразу ўзгадваю, што Беларускі Народны Фронт, які ў 90-я гады быў самай дынамічнай і самай прагрэсіўнай сілай, на 100 сябраў сойму меў толькі 2 жанчын.