Леў Слобін: Габрэі былі неад'емнай часткай Беларусі

Кінематаграфіст, які здымаў Васіля Быкава і Алеся Адамовіча, вымушаны цяпер жыць за мяжой.

Леў Слобін - кінематаграфіст, аператар, нарадзіўся ў 1941 годзе ў Менску. Аўтар больш чым 50 дакументальных фільмаў, а таксама кнігі нарысаў «Засталося за кадрам і паміж радкоў...» пра лёсы людзей, якія перажылі Другую сусветную вайну і Халакост у Беларусі. Працуе над другой кнігай, з 2013 года жыве ў Ізраілі. Журналіст Deutsche Welle ўзяў у кінематаграфіста інтэрв'ю.

- Большасць вашых фільмаў у той ці іншай ступені прысвечаныя Беларусі. Чаму вы з'ехалі з гэтай краіны?

- Я вымушаны жыць за мяжой. Я здымаў апазіцыянераў, напрыклад, Васіля Быкава, Алеся Адамовіча, якіх вельмі паважаў. Фактычна, я сам быў у апазіцыі. Калегі называлі мяне «франтавым аператарам». Я здымаў фільмы пра многіх беларускіх дзеячаў культуры, мастакоў, пісьменнікаў - пра Янку Купалу, Максіма Гарэцкага, Элізу Ажэшку, сюжэты пра тое, як разганялі «Чарнобыльскі шлях». Іх, вядома, не паказвалі...

Але я хачу падкрэсліць: у чалавека радзіма адна, як і бацькі адны. Адрачыся ад радзімы - гэта ўсё адно, як адрачыся ад сваіх каранёў. Некаторыя габрэі, якія пераязджаюць у Ізраіль, кажуць, што яны вярнуліся на радзіму продкаў. А для мяне святая зямля і радзіма - там, дзе ў час вайны пралілася кроў маіх родных.

- Тэма вайны - цэнтральная ў вашай творчасці. Напрыклад, у фільме «Але ж гэта было...» (2004) вы распавядаеце гісторыю аб габрэйскім хлопчыку, які адзіны ацалеў пры расстрэле каля вёскі Крынка Магілёўскай вобласці.

- Святлана Алексіевіч пісала «У вайны не жаночы твар». А я пішу пра дзяцей вайны. Бо я і сам быў дзіцем вайны. У гэтым фільме я выкарыстаў метад працяглага назірання. Многія гледачы глядзелі яго са слязамі на вачах. Гэта споведзь дзіцяці. Вова Свярдлоў - адзіны з 82 габрэйскіх дзяцей, які ўцёк ад расстрэлу 2 красавіка 1942 года. Яго выратавала простая беларуская жанчына Алеся Звонік, якая хавала яго ўсю вайну. За выратаванне дзіцяці яна стала Праведніцай народаў свету. Зразумець вайну немагчыма з дапамогай якіх-небудзь лічбаў, статыстыкі, назваў зброі. Галоўнае - душа чалавека.

У сваіх кнігах я распавядаю таксама аб супраціве ў менскім гета. Сам факт таго, што габрэі, знаходзячыся ў гета, арганізуюцца, не ўпісваўся ў ідэалогію. Вобраз габрэя-пакутніка нельга было руйнаваць. На шчасце, я змог абысці цэнзуру, якая ёсць у Беларусі дагэтуль. У 2009 годзе кніга была выдадзеная.

- Вы ў 1995 годзе здымалі фільм пра Трасцянец - самае вялікае на тэрыторыі СССР месца масавых знішчэнняў падчас Другой сусветнай вайны. Але яго так і не паказалі?

- Не! Яго нават не далі дарабіць. Першы ж варыянт быў забракаваны цэнзурай. Мы адважыліся ў гэтым фільме сказаць крамольныя рэчы. Напрыклад, што помнік з вечным агнём (усталяваны ў 1963 г.- заўв. Рэд.) знаходзіцца не ў Благоўшчыне, дзе расстрэльвалі габрэяў, а ў некалькіх кіламетрах ад гістарычнага месца, бліжэй да дарогі, каб зручней было дабірацца. А ў Благоўшчыне зрабілі сметнік. Я здымаў, як там працавалі машыны, экскаватары раўнялі смецце (звалка некалькі гадоў таму была ліквідаваная - Заўвага. Рэд.). А магілы-равы былі ўсе спярэшчаныя дзіркамі. Як быццам усё ўсеянае гнёздамі ластавак-берагавікоў на абрывах. Гэта мясцовае насельніцтва выкопвала целы расстраляных, шукалі «золата габрэяў».

Пад канец вайны немцы спрабавалі замесці сляды сваіх злачынстваў, яны спальвалі трупы. Гэтым попелам угнойвалі палі. Мы знялі інтэрв'ю з мясцовым жыхаром, у якога там быў агарод. Мы спыталі, еў бы ён бульбу, калі б ведаў, што ўраджай такі добры праз попел забітых. Ён адказаў: «А хто яго ведае, можа, і еў бы. Я ж і еў, і нічога не здаралася».

- Гэта прыклады таго, у якім стане знаходзіцца культура памяці ў Беларусі?

- І культура памяці, і нацыянальная самасвядомасць. Таму што габрэі былі неад'емнай часткай Беларусі. Янка Купала пісаў пра габрэяў цёплыя словы, і габрэі дапамагалі яму ў самым пачатку творчага шляху выдаць свае першыя творы. Пра гэта забываюцца.

- Дык ці можна паглядзець ваш фільм пра Трасцянец?

- Ёсць дзесьці дрэнненькая копія... Але яна мяне самога не задавальняе. Рэжысёр, з якім мы здымалі стужку, заканчвае яе серыяй партрэтаў загінулых у Трасцянцы. Сярод іх няма ніводнага габрэя. Гэта форма сучаснай праявы антысемітызму.

- Аднак летась у Малым Трасцянцы на месцы працоўнага лагера адкрылі мемарыял. Лукашэнка прысутнічаў на адкрыцці.

- У гэтым няма нічога дзіўнага. Раней рабіць гэтага нельга было. А цяпер, каб захаваць незалежнасць дзяржавы, трэба прызнаць, што ў Беларусі былі свае гісторыя і культура.