Мікалай Халезін: Мы гатовыя сыграць «Пакаленне Jeans» ці «Зона маўчання» ў Палацы рэспублікі

Пра беларускую тэатральную рэчаіснасць і спецыфіку працы ў Беларусі падпольнага «Свабоднага тэатра» распавядае яго кіраўнік Мікалай Халезін.

Інтэрв'ю з Мікалаем Халезіным прагучала на «Еўрарадыё».

- Ці змяніўся беларускі тэатр за апошнія год-два? Ці можна сказаць, што сітуацыя палепшылася?

-- Сітуацыя, напэўна, не палепшылася і не пагоршылася. Але тое, што адбываецца, наводзіць на сумныя думкі. Бо калі ў кіраўніцтва розных тэатраў прыйшлі больш маладыя людзі, становішча павінна было б палепшыцца, хацелася б верыць, што гэта станоўчы крок і ўсё будзе мяняцца... Але нічога не адбылося - больш маладыя людзі прынялі тую форму, якую ім прапаноўвалі іх старэйшыя калегі, тую беларускую традыцыю, якая існавала да гэтага часу.

Так, гэта абсалютна вонкавыя змены, якія нам падавалі як амаль што рэвалюцыю. Але я не бачу ніякіх паляпшэнняў ні ў Рускім тэатры, куды прыйшоў Кавальчык, ні ў Купалаўскім, куды прыйшоў Пінігін. Тое, што тэатры не існуюць у полі еўрапейскага тэатра, шмат пра што кажа. Калі ездзіш па Еўропе ці па Амерыцы, нават не ведаеш, што існуе нейкі беларускі тэатр.

Калі мы пачнём глыбей глядзець на гэтую праблему, то сутыкнёмся з тым, што ў нас няма тэатральнай сістэмы адукацыі. Яе няма ні на ўзроўні пачатковай школы, ні сярэдняй, ні нават вышэйшай адукацыі.

-- Вы маеце на ўвазе навучанне драматургаў ці штосьці іншае?

-- Усіх тэатральных спецыялістаў. Калі ты прыязджаеш у французскі тэатр і размаўляеш з тэхнікамі, яны кажуц: вось з’явілася новая камп’ютэрная праграма, якая дае нам магчымасць рэгуляваць гук, святло і нават піратэхніку ў адной камп’ютэрнай праграме. У нас пра гэта ўвогуле не размаўляюць, ніхто не ведае, якія выйшлі праграмы і дзе швабрай пацягнулі ліхтар у адзін бок, у другі… Усё, нічога не адбываецца.

Пра драматургію я і не кажу. Сістэмы драматургічнай падрыхтоўкі сёння няма. Тое, што дае Універсітэт культуры – гэта нават не адукацыя. Калі кафедрай увесь час кіруе чалавек, які ніколі п’ес не пісаў, чаму ён навучыць у такім разе?

Таму цяпер беларускі тэатр – гэта такая чорная дзірка на мапе тэатральнай Еўропы. Такім жа чынам жыве і Украіна, лепшая сітуацыя ў Расеі, але яна таксама ніяк не ўплывае на тэатральную сітуацыю ў свеце.

-- Усё ж такі ці прысутнічае беларускі тэатр на сусветнай сцэне? Акрамя «Свабоднага тэатра»…

-- На жаль, не. Калі адзін тэатр ад краіны ёсць у свеце – гэта ўжо добра. Але бяда ў тым, што «Свабодны тэатр» існуе ў андэграўнднай прасторы. І таму казаць пра тое, што мы ўплываем на ўсю тэатральную сітуацыю нельга. Мы ўплываем настолькі, наколькі мы можам уплываць на нашых гледачоў. Няма камунікацыі паміж «Свабодным тэатрам» і іншымі тэатрамі. Няма камунікацыі паміж «Свабодным тэатрам» і вышэйшымі ўстановамі…

У нас няма эксперыментальнага тэатра, няма харэаграфічнага талковага тэатра, няма лялечнага сучаснага, няма інавацыйнага тэхналагічнага тэатра... У нас не існуюць цэлыя зоны, якія павінны быць у цывілізаванай тэатральнай прасторы краіны.

-- Адбываюцца міжнародныя фестывалі, куды запрашаюць розныя тэатры. Беларускія драматургі і тэатры там прадстаўленыя?

-- Ёсць нейкія аднаразовыя выезды тэатраў, калі там раз на год запрасілі нейкі беларускі тэатр паказаць той ці іншы спектакль у той ці іншай краіне. Але сістэмнай працы ніхто не вядзе…

Цябе не будуць запрашаць, калі ў цябе няма тэатральнай інавацыі, калі ты не прапануеш нічога новага. У кожнай краіне ёсць тыя, хто нічога новага не прапаноўвае. Калі тэатр прапануе новы погляд на тэатральную сучаснасць, ён заўсёды запрашаецца ўсюды. Такіх тэатраў, на жаль, не шмат у свеце.

У гэтым пуле, які запрашаецца ўсюды, сёння можа два ці тры дзясяткі тэатраў у свеце, не больш. Гэта вельмі ўнікальны адзінкавы тавар. Напрыклад, швейцарска-нямецкі тэатр «Рымені пратакол» наогул не працуе з прафесійнымі акцёрамі, у іх на пляцоўцы толькі не акцёры.

У апошнім іх спектаклі «Радыё Муэдзін» на сцэне працавалі 4 муэдзіны, якія засталіся без працы. Ім зараз не трэба выходзіць на мінарэты, іх скарацілі, як на заводзе. І яны цяпер са сцэны расказваюць пра іслам. Пра сваю працу. І гэта вельмі цікава.

-- Ёсць такое меркаванне, што ў нас вельмі самабытная драматургія і таму беларускія спектаклі не карыстаюцца вялікай папулярнасцю на міжнародных фестывалях. Нібыта з-за яе самабытнасці беларуская драматургія не зразумелая і не цікавая еўрапейцам…

-- Так думаць, мякка кажучы, памылка. Беларусы не ўнікальныя, беларусы – звычайныя еўрапейскія людзі, якія жывуць тымі ж турботамі, так жа крычаць пры родах ці аргазме. Нічога іншага з чалавекам не адбываецца. Жуюць тую самую жуйку «Орбіт», любяць добрую каву і не любяць дрэнную – усё проста.

Калі б было не так, то немец ставіў бы пра сваё, брытанцы пра сваё... І навошта нам быў бы той Брэхт ці Растан?

-- Тое, што білеты на спектаклі ў Беларусі ў параўнанні з іншымі краінамі – танныя, гэта добра для самога тэатра ці дрэнна? Ці ў нас кошты на квіткі як раз адпавядаюць якасці спектакляў? Вось калі падняць цану да ўзроўню расейскіх тэатраў, застанецца глядач?

-- Не застанецца. У дзяржаўныя тэатры ходзяць людзі, якія хочуць нейкай забавы, а яе няма. І ён не пойдзе на «Рамштайн» за 100 даляраў. І нават за 100 тысяч на спектакль нейкага тэатра, які сюды прыехаў на фестываль, ён не можа пайсці. А за 5 ці за 7 тысяч – можа. Таму ён і ходзіць…

Сёння беларускі тэатр жыве за кошт дэмпінгу, дэмпінг дае тэатру гледача. Калі ты падвышаеш цану ў 3-4 разы, ты павінен адказваць сваім прадуктам за тую цану, якую дэкларуеш. І калі яна 20 ці 30 даляраў, 14-15 еўра каштуе квіток у Францыі ці Нямеччыне… Калі ты робіш такую цану на квіток, ты павінен мне даць прадукт, які б адпавядаў гэтаму кошту. А тыя спектаклі, якія ідуць сёння – не адпавядаюць.

-- А якім павінен быць сучасны тэатр? Вы неяк сказалі ў адным з інтэрв’ю, што традыцыйны тэатр з усёй яго атрыбутыкай і «пылам заслонаў» выклікае кашаль…

-- Гэта я кашляю, а тыя гледачы, якія любяць традыцыйны тэатр, яны можа не кашляюць. Традыцыйны тэатр – той сегмент тэатральнага спектру, які павінен быць. Але мы займаемся актуальным тэатрам. І калі б існаваў толькі традыцыйны тэатр, то мы б займаліся нейкім іншым відам мастацтва – можа кіно, можа цыркам, але не тэатрам.

-- Дык які ён – тэатр ХХІ стагоддзя, сучасны тэатр?

-- Сучасны тэатр – гэта актуальны тэатр. Ён існуе ў прасторы таго, што адбываецца з чалавекам у дадзены прамежак часу, сёння. Нават не ў апошнія гады, а тое, што адбываецца з чалавекам цяпер.

Беларускім тэатрам нават няма чаго нам прапанаваць – паказаць сучасных беларусаў. Калі мы бярэм п'есы тых драматургаў, якія цяпер ставяцца ў Беларусі, то гэта ў асноўным п'есы пра людзей, якія не існуюць цяпер – нейкія князі, гістарычныя персоны, або нейкія выдуманыя людзі з выдуманымі пачуццямі.

Нашай дзяржаве таксама не патрэбная размова пра сучаснасць, таму што калі пра актуальныя праблемы размаўляеш у тэатры, то надаеш ім новы сэнс, новую значнасць, новую сілу. І таму ніводная ўлада, нават у дэмакратычных краінах, не любіць, калі ў тэатры размаўляюць пра сучаснае. Усім хочацца каб размаўлялі пра класічныя сюжэты…

-- Але паўсюль дагэтуль ставяць Шэкспіра, Чэхава… Гэта абавязковая праграма кожнага тэатра?

-- Мы наогул не займаемся традыцыйнай класічнай драматургіяй. А калі браць лепшыя брытанскія, нямецкія тэатры ці польскія, то гэта будзе такі збалансаваны матэрыял – палова будзе класіка, а палова – сучасная драматургія, у асноўным той краіны, дзе ідуць п’есы.

-- Наколькі тэатр уплывае на грамадства? Вось у Расеі мноства тэатраў, што не перашкаджае краіне рухацца ў бок аўтарытарызму. Ці існуе тут такая сувязь, класічныя тэатры – аўтарытарная краіна. Эксперыментальныя – свабодная?

-- Не будзем казаць пра эксперыментальны, будзем казаць пра актуальны. Сёння ў Расеі каля 140 мільёна жыхароў. А існуе на мой погляд толькі 4 тэатры, якія займаюцца сучасным тэатрам. 4 на 140 мільёнаў. У адным якім-небудзь Дортмундзе іх больш за 4 – можа 14. А тут на ўсю краіну – 4. Яны ніяк не могуць паўплываць на грамадства.

-- Праблема ў тым, што яны несучасныя?

-- Так, большасць тэатраў не займаюцца актуальным сучасным мастацтвам. Яны займаюцца распрацоўкай традыцыі, якая ўжо распрацаваная. І нават ужо нейкія вынікі праведзеныя ў свеце. Размаўляю з віцэ-дырэктарам аднаго з самых вялікіх нямецкіх тэатраў. Пытаю: ты запрашаеш спецыялістаў з Расеі? Кажа: не. – чаму? – таму што мы гэта ўсё прайшлі ў 60-70-я гады.

На постсавецкай прасторы ўсе кажуць: О! Рускі тэатр – гэта…! Так, быў Станіслаўскі, Меерхольд, Эйзенштэйн, але ўсё скончылася. Сёння ўжо нават Галівуд больш разбіраецца ў сістэме Станіслаўскага, чым любы з расейскіх тэатраў.

-- Часам кажуць, што «Свабодны тэатр» – для замежнікаў, а не для саміх беларусаў. Што вы паказваеце больш спектакляў за мяжой, чым на радзіме. Што вы на гэта скажаце?

-- У нас у Беларусі не менш паказаў – гэта такая парытэтная лічба. Калі мы сыгралі 50-60 спектакляў «Быць Гаральдам Пінтэрам» у свеце, таксама і ў Беларусі сыгралі можа 50. Ніякіх перакосаў тут няма.

-- Ці спрабавалі вы апошнім часам арандаваць легальна сцэну ў Менску? У нас жа лібералізацыя, можа што змянілася?

-- Лібералізацыя, але нічога не змянілася. Хадзілі, і клубы спрабавалі, і сцэну – не даюць. «А што вы будзеце паказваць? Мы хочам паглядзець, што вы будзеце паказваць. А дзе дамова арэнды? Чаму вы не зарэгістраваныя?» Мы кажам: мы хочам зарэгістравацца, нам кажуць: як тэатр вы не зможаце зарэгістравацца. Як недзяржаўная арганізацыя – таксама.

Мне цяжка ўявіць як бы «Пакаленне Jeans» ці «Зона маўчання» ішлі на малой сцэне Палаца рэспублікі. Але мы гатовы там іграць.