«Не зможаш выйсці з Ерусаліма...»

Далёка за межамі нашай краіны пакінуў гэты свет Самсон Палякоў.

Шмат для каго ў Беларусі – горкая навіна, вялікая страта. Шмат каму ягонае імя не гаворыць нічога. Здзіўляцца не варта. Кожны тут можа ўзгадаць рупліўцаў, якія шчыра і плённа працавалі на карысць гэтага краю, але ў чарзе па званні і лампасы заўважаныя не былі. Самсон Палякоў да натоўпу ўлюбёнцаў улады не набліжаўся ніколі. Ён заўсёды быў сам па сабе.

Нас пазнаёміў Рыгор Барадулін. Яшчэ ў студэнцкія часы. Мы жылі тады ў інтэрнаце БДУ на Бабруйскай. А Рыгор і ўвогуле быў суседам Самсона па пакоі. Не, сябрамі мы тады не сталі. Магчыма, і таму, што я быў яшчэ толькі на першым курсе, Самсон на трэцім, а Рыгор ужо на пятым.

Наш філалагічны факультэт месціўся ў асобным будынку на Чырвонаармейскай. Непадалёку ад цэнтральнай бібліятэкі. Надзвычай утульнай і прывабнай. З  ідыёцкіх лекцый, кшталту гісторыі самай магутнай і навязлівай партыі, студэнты найчасцей уцякалі менавіта туды. Мы ўжо ведалі хітрыкі атрымання забароненай літаратуры. І ўсе недахопы савецкай адукацыі можна было пры жаданні кампенсаваць у тым утульным будынку. Ці не таму найчасцей Самсона я бачыў у бібліятэцы, а не ў тлумных факультэцкіх калідорах.

І вось аднойчы, стоячы там на лесвічнай пляцоўцы, у размове ўзгадалі мы Барадуліна. Ніводнай ягонай публікацыі пакідаць без увагі не варта, пераконваў мяне Самсон. Я не пярэчыў, але назваў яшчэ некалькі імёнаў маладых паэтаў, якіх таксама варта было чытаць. Палякоў толькі ўсміхнуўся: “Тыя – паэты, а Барадулін геній”.

З таго часу прайшло шмат гадоў.

На пачатку дзевяностых я працаваў на “Беларусьфільме”. Быў мастацкім кіраўніком студыі “Летапіс”. Там сабраліся тады выдатныя кінадакуменсталісты. У зацята рускамоўным кінематографе мы спрабавалі стварыць рэальную прастору беларускага дакументальнага кіно. Разгортвалі шматгадовую праграму “Адраджэнне” – панараму жыцця тысячагадовай еўрапейскай дзяржавы. Ад часоў Усяслава Чарадзея да нашых дзён. Нават не надта дасведчаны чалавек, паглядзеўшы хаця б некаторыя з тых фільмаў, не мог не разумець, у якой краіне жыве.

Далёка не ўсім падалася прывабнай гэткая перспектыва. Яшчэ доўжыліся і набіралі сілу даўнія спрэчкі. Беларускае кіно, ды яшчэ па-беларуску? Дык мы ж такім чынам пазбаўляем сябе выхаду на ўсесаюзны экран. Навошта Маскве фільмы пра Язэпа Драздовіча, Ларысу Геніюш або Слуцкі збройны чын? Мы проста выпадаем з агульнага кінематаграфічнага кантэксту. Зразумела, што і шматлікае начальства з гэткай нагоды ў далоні не пляскала.

Трэба было ўмацоўваць абарону. А на студыі “Летапіс” заставалася яшчэ адна істотная вакансія – галоўнага рэдактара. Было зусім верагодна, што зверху нам неўзабаве кагосьці падкінуць. Занадта ідэйнага і абачлівага.

І тады я звярнуўся да Самсона Палякова. Гэта быў найлепшы варыянт. Пярэчыць ягонаму прызначэнню наўрад ці нехта б наважыўся. Вядомы журналіст. Некалькі год працаваў у сцэнарнай калегіі “Беларусьфільму”. Паспяховы кінадраматург. На розных студыях ставіліся мастацкія фільмы па ягоных сцэнарах. Асабліва ахвотна супрацоўнічаў з ім “Ленфільм”. Ягоная “Пані Марыя” каторы год не сыходзіла з экранаў.

На студыі “Летапіс” ніякія выгоды Палякова не чакалі. Пра што я і распавёў яму шчыра. Скарачаецца фінансаванне. З кожным месяцам усё меншы заробак. Але ёсць вось такая праграма – “Адраджэнне”. І пакуль што адчыненыя архівы. Відавочна, што не надоўга. І калі за гэты час мы паспеем рэалізаваць тую праграму, пакажам нашы фільмы не толькі ў кінатэатрах, але і на тэлебачанні, напэўна ж, у нашай краіне штосьці зменіцца. Ва ўсякім разе, суцішацца неандэртальскія размовы пра тое, навошта беларусам Пагоня і бел-чырвона-белы сцяг.

Палякоў прапанову прыняў. Час на тое, каб увайсці ў сутнасць справы, яму не спатрэбіўся. Ён выдатна ведаў кінавытворчасць. Рэжысэры хутка ацанілі і ягоны досвед, і майстэрства, і творчую смеласць. У цяжкія моманты клікалі на дапамогу. Можна было прыйсці раніцай і ўбачыць, як выходзіць ён са сваім нязменным кубачкам кавы з мантажнай якой-небудзь групы. Працавалі ўсю ноч, але фільм на дзвюх стужках ужо ў праекцыйнай, праз некалькі хвілін яго можна глядзець.

Дзіўныя ў той час ствараліся фільмы. Яшчэ за некалькі год да таго пра гэткае кіно і марыць было немагчыма. Нават адны толькі назвы даюць уяўленне пра іх сутнасць – “Дарога на Курапаты”, “Рэха збройнага чыну”, “Вяртанне Забэйды-Суміцкага”, “Вянок цярновы васількоў”, “Паланез для касінераў”, “Евангелле ад мамы”, “Край перакуленых нябёсаў”, “Самотная мальба вершніка”… Больш за паўтары сотні фільмаў па праграме “Адраджэнне” было створана за гады працы Самсона Палякова на студыі “Летапіс”. Але сёння ўсё гэта багацце пад вялікім іржавым замком. І ключ ад яго – у Драздах. Што там тая познесавецкая цэнзура з яе славутымі паліцамі!

Кожны фільм, здымкі якога тады пачыналі, мог быць апошнім. З Міністэрствам культуры, якому кожную стужку мы павінны былі здаваць, ішла зацятая пазіцыйная вайна. Яно добрасумленна стаяла на варце высокай ідэйнасці і спакою найвышэйшага кіраўніцтва. Ледзь не з кожным фільмам узнікалі праблемы. “Кардыяграму”, стужку пра Алеся Адамовіча, мы не маглі здаць восем месяцаў. А фільм “За Кушлянамі снег”, пра Францішка Багушэвіча, - ужо дзевяць месяцаў. “І коскі не саступім, - гаварыў Самсон і гатаваў каву. – Неяк яно будзе!”

Узнагароды нашых фільмаў, атрыманыя на прэстыжных кінафестывалях, дзве Дзяржаўныя прэміі ў дзвюх намінацыях за адзін год, па сутнасці, нічога не змянілі. Прастора беларускага дакументальнага кіно сціскалася катастрафічна. Ужо забаранілі іх дэманстрацыю ў кінатэатрах. Але яшчэ паказвалі па тэлебачанні. Хутчэй па інерцыі.

Прыйшлі аднойчы да нас адтуль два начальнікі – прымаць фільм, які рабілі па іх замове. Прынялі без аніякіх заўваг. А развітваючыся, параілі шчыра зняць якую-небудзь стужачку пра ўсім вядомага адмыслоўцу. Няхай ён там, як савецкія правадыры,  заклапочана ходзіць па калгасным полі ды расцірае жытнёвы каласок у далонях. А яшчэ нідзе і ніколі не варта ўзгадваць назву праграмы “Адраджэнне”. Інакш яны проста не змогуць паказваць фльмы нашай студыі на тутэйшым тэлеэкране.

Я хацеў грунтоўна і падрабязна патлумачыць ім, чаму гэткі варыянт для нас непрымальны. Але галоўны рэдактар апярэдзіў мяне. Ён сказаў проста і коратка: “Не!”

Вось такі ён быў, Самсон Палякоў. Добра ведаў, якія пасля гэтага нас чакаюць наступствы. А таксама і тое, што ёсць рыса, якую пераступаць нельга.

Пасля таго, як зачынілі нашу студыю, – на два гады, на ідэалагічны каранцін, - у жыцці Самсона адбыліся нечаканыя перамены. Аднойчы ён наведаў Ерусалім. Там жыла ягоная дачка Вольга, якая пабралася шлюбам з тамтэйшым чалавекам. А недзе напярэдадні вяртання наляцеў на горад шараф – гарачы вецер з вільготным пяском. Не вытрымала сэрца. Трапіў у шпіталь. Яму зрабілі надзвычай складаную аперацыю. Выратавалі жыццё. Гэта быў, па сутнасці, цуд. І надалей трымацца яму давялося бліжэй да гэтага цуду, у якога была больш дакладная назва – прафесіяналізм і добрасумленнасць лекараў.

У апошнія гады ён жыў ва Усходнім Ерусаліме. У квартале, назва якога ў перакладзе – Пясчаны Узгорак. З ягонай вяршыні, пісаў мне Самсон, яму бачыцца камяністая пустэча і далёкая палоска Мертвага мора. Магчыма, міраж.

У траўні ён адзначыў бы дзень нараджэння. Не ведаю, што здарылася гэтым разам. Можа, зноў наляцеў з Аравійскай пустыні гарачы вецер з пяском. Або, як у вялікім рамане, напаўзла навальніца з Міжземнага мора. Але разарвалася раптам аорта. Дактары зрабілі ўсё магчымае. Папярэдзілі блізкіх, што ў такіх выпадках выжываюць толькі дзесяць адсоткаў. Аднак ён у гэтыя дзесяць не трапіў. І на святой зямлі цудаў шмат не бывае.

Усё адбылося, як у тым вершы Рыгора Барадуліна, які так любіў паўтараць Самсон.

Аднойчы ўвайшоўшы ў Ерусалім,

Не зможаш

Выйсці з Ерусаліма…

 Уладзімір Халіп