Канец амбіцый «Газпрома»

«Газпром» калісьці ўвасабляў прэтэнзіі Расеі на званне энэргетычнай звышдзяржавы, але сёння ён губляе свае пазіцыі.

Прайшло больш за 20 гадоў з таго часу, як Літва выйшла са складу Савецкага Саюза. Аднак гэтая прыбалтыйская дзяржава па-ранейшаму прывязаная да Масквы, бо спажываны ў краіне газ яна атрымлівае ад расейскай дзяржаўнай энэргетычнай карпарацыі «Газпром», піша выданне Financial Times (пераклад - Inosmi.ru).

Цяпер Літва пры дапамозе новых правілаў Еўразвязу спрабуе стрэсці з сябе газпрамаўскія кайданы. Тое, як яна гэта робіць, наглядна дэманструе выклікі, з якімі расейскі энэргетычны гігант сутыкаецца ў Еўропе, якая з'яўляецца для яго самым буйным рынкам.

Літва праводзіць рэструктурызацыю сваёй нацыянальнай кампаніі газазабеспячэння, якая на 37% належыць «Газпрому». У рамках гэтай рэструктурызацыі яна вылучае трубаправодную сетку краіны ў асобнае дзяржаўнае гаспадарчае падраздзяленне. Літва робіць гэта ў адпаведнасці з правіламі ЕЗ, якія заклікаюць узмацніць канкурэнцыю ў энэргетычным сектары за кошт падзелу паставак і транспартавання. Да кастрычніка 2014 «Газпром» павінен прадаць сваю дзель у трубаправоднай кампаніі.

Літва з яе трохмільённым насельніцтвам даўно ўжо абвінавачвае Расею ў тым, што яна завышае ёй кошты на газ. Узяцце пад свой кантроль трубаправодаў - гэта толькі частка маштабнага плана для зніжэння залежнасці ад Расеі і пошуку альтэрнатыўных і больш танных крыніц. Літва таксама будуе на Балтыцы тэрмінал для звадкаванага прыроднага газу, прапаноў пастаўкі якога становіцца ўсё больш.

Гэтыя дзеянні для канфіскацыі ў «Газпрома» дзелі трубаправоднай сеткі выклікалі сур'ёзныя спрэчкі. Газавы гігант і Літва прыцягнулі да гэтай справы міжнародны арбітраж. Расейская карпарацыя згодная з існай інфармацыяй, прапанавала знізіць кошты на 20%, калі Літва адкладзе падзел сваёй кампаніі з размеркаваннем актываў. Літва патрабуе свайго.

«Расея займаецца шкодніцтвам», - заявіла надоечы прэзідэнтка Літвы Даля Грыбаўскайтэ. Прывязка газавых коштаў да палітычных патрабаванняў, адзначыла яна, - гэта «абсалютна састарэлы метад 30-гадовай даўніны».

«Газпром» заяўляе, што на кон пастаўлены прынцып. «Яны спрабуюць экспрапрыяваць нашыя актывы, нават не абмяркоўваючы пытанне аб кампенсацыі», - заявіў Financial Times намеснік кіраўніка «Газпрома» Аляксандр Мядзведзеў, які ўзначальвае экспартнае падраздзяленне гэтай кампаніі.

Але Літва - гэта толькі адна з шмат якіх газпромаўскіх праблем. Куды б кампанія ні звярнулася ў Еўропе (а Еўропа дае ёй найбольшую частку прыбытку, якая склала ў мінулым годзе ў чыстым выглядзе 38 мільярдаў даляраў), яна сутыкаецца з цяжкасцямі. Часта гэта з'яўляецца следствам бурнага развіцця здабычы сланцавага газу ў ЗША за апошняе дзесяцігоддзе, якое адбілася на ўсім сусветным рынку энэргарэсурсаў.

«Газпром» вымушаны зніжаць кошты сваім заходнім пакупнікам, а ЕЗ вядзе расследаванне паводле падазрэння ў злоўжываннях «Газпрома» на рынку. У сябе ў Расеі ён сутыкаецца з канкурэнцыяй і можа страціць сваю каштоўную манаполію на экспарт газу.

«Газпром» - гэта застойная кампанія, - кажа партфельны мэнэджэр з маскоўскага інвестыцыйнага банка «Уралсіба» Ігар Міхайлаў. - Ён губляе сваю дзель рынку ў Расеі, ягоная ўлада і ўплыў на перамовах у Еўропе слабеюць, а ўсе свае грошы ён марнуе на буйныя праекты, якія не прыносяць дадатковага прыбытку».

Новыя выклікі могуць стварыць пагрозу ўсёй энэргетычнай мадэлі Расеі. Дзель «Газпрома» ў нацыянальным аб'ёме вытворчасці складае 8%, а ў бюджэтных паступленнях - 20%. Такім чынам, ён забяспечвае значную частку той рэсурснай рэнты, на якую разлічвае расейскі прэзідэнт Уладзімір Пуцін.

Спад у кампаніі ўяўляе сабой вельмі цікавы артыкул страыт магутнасці былога цяжкавагавіка. «Газпром» з помпай увасабляў прэтэнзіі Расеі на годнасць энеэргетычнай звышдзяржавы і паводзіў сябе самаздаволена і выхваляючыся на сусветнай арэне. Ён пагражаў пакупнікам у Еўропе і на постсавецкай прасторы і двойчы перакрываў газ Украіне праз рознагалоссі ў кошце, праз гэта тысячы ўсходніх еўрапейцаў былі вымушаныя дрыжаць ад холаду ў сваіх ложках.

У 2008 годзе кіраўнік «Газпрома» Аляксей Мілер зрабіў прагноз аб тым, што рынкавая капіталізацыя кампаніі да 2015 года складзе 1 трыльён даляраў, зрабіўшы яе самай каштоўнай у свеце. І гэта не здавалася беспадстаўнай бравадай. Маючы ў сваім распараджэнні шостую частку агульнасусветных запасаў прыроднага газу, «Газпром» ужо ўваходзіў у пяцёрку найбуйнейшых кампаній свету, коштам больш за 250 мільярдаў даляраў.

Сёння яго рынкавы кошт роўны 90 мільярдам даляраў, а акцыі панізіліся ў кошце пасля 2009 года, калі расейскія біржавыя паперы страцілі тры чвэрці свайго кошту ва ўмовах сусветнага фінансавага крызісу. Ударылі па «Газпрому» і перамены ў газавым сектары, якія рэзка змянілі кан'юнктуру на энэргетычных рынках і кінулі выклік старых метадаў бізнэсу. Не апошнюю ролю ў гэтым адыграў бурны рост здабычы сланцавага газу ў ЗША.

Да гэтай падзеі «Газпром» не быў гатовы. Яшчэ ў канцы 2010 года Мілер казаў аб «міфах сланцавай ліхаманкі». Іншыя ж заяўлялі, што недаацэньваць гэтыя перамены не варта.

Адзін заходні нафтавы банкір кажа, што папярэджваў топ-мэнэджараў «Газпрома» аб сланцавым газе яшчэ чатыры гады таму, але тады на яго ніхто не звярнуў увагі. «Я сядзеў у пакоі з лепшымі газпромаўскімі розумамі, і яны казалі: «Гэта ж Паўночная Амерыка, чаму яна павінна нас хваляваць? - Распавядае гэты банкір. - Я сказаў ім, што калі такі рост прадоўжыцца, Злучаныя Штаты абгоняць Расею ў здабычы газу - і яны абагналі. А гэтыя людзі проста спалі за стырном».

У якасці прыкладу ён падае долю гіганцкага Штокманаўскага радовішча газу ў Баранцавым моры. «Газпром» меў намер прадаваць газ з гэтага радовішча ў ЗША, аднак паколькі цяпер у Амерыцы поўна сваіх запасаў сланцавага газу, расейскае паліва ёй не трэба. У мінулым месяцы «Газпром» афіцыйна паклаў праект гіганцкага Штокманаўскага радовішча на паліцу, пакінуўшы яго «для будучых пакаленняў».

Хоць працэс распрацоўкі сланцавых радовішчаў у Еўропе ідзе павольна, бум у ЗША ўжо цяпер ускосна ўплывае на еўрапейскія рынкі. У канцы мінулага дзесяцігоддзя, калі ЗША патанала ва ўласным газе, Амерыка не патрэбныя ёй партыі звадкаванага прыроднага газу пачала адпраўляць у Еўропу, стварыўшы цалкам канкурэнтную альтэрнатыву ў кошце расейскаму паліву.

Узмацненне канкурэнцыі прыцягнула пільную ўвагу да пытанняў коштаўтварэння ў «Газпроме». Кампанія прадае газ буйным еўрапейскім спажыўцам паводле доўгатэрміновых кантрактаў, у якіх газавыя кошты прывязаныя да коштаў на нафту. Кантрактная ўмова «бяры або плаці» мае на ўвазе, што пакупнік павінен заплаціць штраф, калі не абярэ абумоўленыя кантрактам мінімальныя аб'ёмы газу.

Раптам еўрапейскія энэргетычныя і камунальныя прадпрыемствы, якія пацярпелі ад фінансавага крызісу і імклівага зніжэння попыту, пачалі патрабаваць зменаў. Не дамогшыся свайго, яны прыцягнулі «Газпром» да арбітражнага суду. Кампанія імкліва знізіла кошты і праіндэксавала частку аб'ёмаў у адпаведнасці з патавымі коштамі.

У мінулым годзе ёй прыйшлося вярнуць еўрапейскім пакупнікам 3,2 мільярды даляраў пераплаты. Чакаецца, што ў гэтым годзе гэтая сума складзе 900 мільёнаў даляраў.

«Газпром» заявіў, што не пойдзе больш ні на якія саступкі ў плане коштавай прывязкі да нафты. Але іншыя кампаніі праяўляюць больш гнуткасці, і ад гэтага іх дзель на рынку расце. З 2009 года нарвежская Statoil змяніла ўмовы ў 80% сваіх кантрактаў на пастаўку газу, знізіўшы дзель індэксацыі для нафтавых коштаў. У выніку яе аб'ёмы продажаў у Еўропу ў мінулым годзе дасягнулі рэкорднай адзнакі, у той час як продажы «Газпрома» упалі.

Сланцавы бум у ЗША выклікаў і іншыя наступствы. Сёння еўрапейскія камунальныя прадпрыемствы выкарыстоўваюць танны амерыканскі вугаль, які быў выцеснены з унутранага рынку ЗША сланцавым газам. У выніку еўрапейскі попыт на газ, і без таго які знізіўся з-за рэцэсіі, у 2011 годзе ўпаў на 8%, а ў мінулым яшчэ на 2%. Гэта таксама негатыўна адбілася на продажах «Газпрома».

Але наперадзе нас чакаюць яшчэ больш значныя змены. У хуткім часе Паўночная Амерыка пачне экспартаваць звадкаваны прыродны газ, і не выключана, што ён пойдзе ў Еўропу. Прыкметай будучых пераменаў стала тое, што нямецкая кампанія Eon, якая з'яўляецца адным з найстарэйшых кліентаў «Газпрома», надоечы падпісала пагадненне з канадскай фірмай Pieridae Energy на пастаўкі ЗПГ з завода, які будзе пабудаваны на атлантычным узбярэжжы Канады.

Многія думаюць, што «Газпрому» давядзецца саступіць непазбежнасці і адмовіцца ад прывязкі да нафтавых коштаў, каб захаваць дзель рынку. «Бліжэйшыя гады газавы бізнэс зменіцца да непазнавальнасці, - кажа кіраўнік гішпанскай кампаніі Repsol Антоніо Бруфау (Antonio Brufau). - Нафтавыя і газавыя кошты прыйдзецца раз'яднаць. Усе новыя кантракты трэба будзе прывязваць да іншых індэксаў, але не да нафты».

Акрамя праблем з канкурэнцыяй «Газпром» сёння сутыкаецца і з рэгулятарнымі праблемамі. У верасні мінулага года антыманапольныя органы ЕЗ пачалі афіцыйнае расследаванне супраць гэтай кампаніі, западозрыўшы яе ў злоўжываннях на рынку. Следчыя органы вывучаюць, ці не скарыстаўся «Газпром» сваім пануючым становішчам на еўрапейскім газавым рынку для таго, каб сарваць планы канкурэнтаў і дамагчыся падвышэння коштаў у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. Мядзведзеў кажа, што гэта беспадстаўныя заявы, і абвінавачвае ЕЗ у «палітычным пазёрстве». Многія юрысты, якія спецыялізуюцца на пытаннях канкурэнцыі, мяркуюць, што вынікі гэтага расследавання, якія з'явяцца праз 6-12 месяцаў, могуць мець наступствы ў будучыні.

Стасункі «Газпрома» з Украінай, якая з'яўляецца ягонай самай вялікай кліенткай, таксама даволі напружаныя. У мінулым годзе гэтая краіна паменшыла свой газавы імпарт ніжэй за мяжу «бяры або плаці». «Газпром» прад'явіў ёй рахунак за газ у суме 7 мільярдаў даляраў. Кіеў браць газ не стаў і плаціць адмаўляецца.

У сябе ў краіне «Газпром» калісьці ўважаўся за недасяжны. Але апошнія гады іншыя кампаніі таксама атрымалі магчымасць карыстацца каласальнымі газавымі запасамі Расеі. Прыватная газаздабывальная кампанія «Новатэк», напрыклад, звяла ў «Газпрома» некаторых вельмі буйных прамысловых спажыўцоў.

Як мага лепш новы расклад у галіне дэманструе на сваім прыкладзе Улада Русакова. Калісьці яна ўваходзіла ў склад праўлення «Газпрома», але надоечы яе перавабіла да сябе Раснафта, зрабіўшы дырэктарам дэпартамента развіцця газавага бізнэсу. На прэзентацыі ў красавіку яна заявіла інвестарам, што Раснафце да 2020 года будзе належаць 20% унутранага газавага рынку, а здабываць яна будзе не менш за 100 мільярдаў кубаметраў газу ў год. Цяпер Крэмль разглядае прапановы, якія дазволяць Новатэку і Раснафце экспартаваць звадкаваны прыродны газ. Гэтым крокам яны могуць разбурыць экспартную манаполію «Газпрома».

Фінансавае становішча «Газпрома» таксама не выклікае асаблівага аптымізму. Яго прыбытак у мінулым годзе знізіўся на 9,5%, і гэта стала першым зніжэннем за 10 з гакам гадоў. Прычына ў падзенні попыту на газ у Еўропе і ў росце эксплуатацыйных выдаткаў. Кампанія ўкладвае мільярды даляраў у новыя радовішчы, каб кампенсаваць зніжэнне здабычы ў традыцыйных раёнах газаздабычы, але пакуль аддача нізкая. У мінулым годзе адбылося скарачэнне газаздабычы.

Канцэрн таксама зазнае крытыку на свае буйныя будаўнічыя праекты, такія як трубаправод «Паўднёвы паток» коштам 21 мільярд даляраў, які злучыць поўдзень Расеі з Еўропай і пойдзе ў абыход Украіны. Некаторыя інвестары заяўляюць, што гэты праект, не дае новых рынкаў, і не прынясе кампаніі вялікага прыбытку.

«Газпром» запэўнівае, што ўсе цяжкасці засталіся ззаду. Ён прагназуе, што экспарт у Еўропу ў гэтым годзе павялічыцца на 9,4%, дасягнуўшы аб'ёму ў 151,8 мільярдаў кубаметраў. Мядзведзеў мяркуе, што газпромаўская дзель рынку ў Еўропе вырасце з 26% у мінулым годзе да 30-32% у 2025-2030 гадах. «Пасля карэктавання коштаў наш газ цалкам канкурэнтаздольны», - кажа ён.

Кіраўнік газпромаўскага экспарту любіць прыводзіць кансерватыўныя, як ён кажа, ацэнкі, прагназуючы, што праз 10 гадоў Еўропе давядзецца дадаткова імпартаваць 110 мільярдаў кубаметраў газу ў год, калі яе эканоміка акрыяе, а на змену забруджвальных атмасферу электрастанцый на вугалі прыйдуць газавыя электрастанцыі.

Але прапанова таксама можа істотна вырасці, што прывядзе да павелічэння канкурэнцыі для расейскага трубаправоднага экспарту. Са слоў Джонатана Стэрн (Jonathan Stern), кіраўніка даследаваннямі ў газавай вобласці ў Оксфардскім інстытуце энэргетычных даследаванняў (Oxford Institute for Energy Studies), «магчыма, у другой палове дзесяцігоддзя на рынак паступяць велізарныя аб'ёмы ЗПГ, калі ў эксплуатацыю будуць уведзеныя аўстралійскія і амерыканскія экспартныя магутнасці, а пазней тэрміналы ва Усходняй Афрыцы». А паколькі Японія зноў адкрывае свае атамныя электрастанцыі, якія яна закрыла ў 2011 годзе пасля аварыі ў Фукусіме, «значна больш такога ЗПГ пойдзе ў Еўропу».

У Еўропе «Газпром» сутыкаецца з сур'ёзнымі цяжкасцямі, але на іншым канцы свету перспектывы ў яго больш радасныя. Пасля шматгадовых перамоваў ён наблізіўся да ўкладання пагаднення аб пастаўцы газу ў Кітай. Кітайскі рынак надзвычай прывабны: ён знаходзіцца побач з Расеяй і адчувае велізарныя патрэбы ў газе.

У сакавіку быў падпісаны мемарандум дамоўленасці, у адпаведнасці з якім «Газпром», пачынаючы з 2018 года, будзе пастаўляць у Кітай найменей 38 мільярдаў кубаметраў газу ў год з новых радовішчаў ва Усходняй Сібіры. Газ будзе дастаўляцца па трубаправодзе даўжынёй 3200 кіламетраў, які будзе пракладзены ад заснежаных абшараў Якуціі да расейскага далёкаўсходняга порта Уладзівасток, адкуль у Кітай пойдзе адгалінаванне. Канчатковае падпісанне дакументаў чакаецца ў канцы 2013 года.

Гэтая ўгода з'яўляецца часткай так званай усходняй праграмы «Газпрома», праз якую ён хоча палепшыць свае пазіцыі на азіяцкіх рынках. У рамках гэтай праграмы ва Уладзівастоку плануецца будаўніцтва завода для звадкавання прыроднага газу. Першая частка прадпрыемства запрацуе ў 2018 годзе.

Але нягледзячы на поспехі ў пытанні простых паставак у Кітай, дамоўленасці аб кошце пакуль няма, хоць гэта даўно ўжо з'яўляецца сур'ёзным каменем. «Газпром» зазнае магутны ціск і можа пайсці на саступкі. З моманту пачатку перамоваў у Кітая з'явіліся новыя варыянты імпарту. Ён праклаў трубаправоды з Цэнтральнай Азіі, а таксама падпісаў пагаднення аб пастаўках ЗПГ з Аўстраліяй ды іншымі краінамі. Кітай таксама імкнецца да распрацоўкі ўласных радовішчаў сланцавага газу, якія, паводле ацэнак, вельмі значныя.

Акрамя таго, ёсць сумневы што да здольнасці «Газпрому» пачаць здабычу на новых сібірскіх радовішчах да 2018 года, як гэта абумоўлена кантрактам. Радовішча, такія як найбагацейшая Ковыкта, знаходзяцца ў аддаленых раёнах, дзе вельмі мала інфраструктуры, і на іх асваенне спатрэбяцца мільярдныя інвестыцыі.

Некаторыя аналітыкі сумняюцца ў здзяйсняльнасці ўгоды з Кітаем. «Яны ўжо вельмі доўга кажуць і крычаць аб трубаправодзе», - заяўляе Говард Роджэрс (Howard Rogers) з Оксфардскага інстытута энэргетычных даследаванняў.

Нягледзячы на існыя праблемы, адзначае Роджэрс, ідэя аб пастаўках газу ў Кітай з такіх радовішчаў як Кавыкцінскае, усё ж такі мае сэнс. «Больш ім ісці няма куды», - кажа ён.