Зміцер Бандарэнка: Ніхто не забыты, нішто не забыта

Аб катаваннях у беларускіх турмах казалі ў ААН.

Слуханні «Правы чалавека ў Беларусі і Туркменістане: гвалтоўныя выкраданні і катаванні» прайшлі ў Аддзяленні ААН у Жэневе. Яны былі арганізаваны арганізацыяй Human Rights Watch, Платформай грамадзянскай салідарнасці і кампаніяй «Пакажыце іх жывымі».

У мерапрыемстве прынялі ўдзел спецдакладчык ААН паводле Беларусі Міклаш Харашці, каардынатар грамадзянскай кампаніі «Еўрапейская Беларусь», былы палітвязень Зміцер Бандарэнка, лідар ініцыятывы «Мы памятаем» Ірына Красоўская, прадстаўнікі Працоўнай групы інвестыцый Камітэта міжнароднага кантролю за сітуацыяй з правамі чалавека ў Беларусі Юрый Джыбладзэ і Вольга Захарава, сын туркменскага палітвязня Байрам Шыхмурадаў, прадстаўнік расейскага праваабарончага цэнтра «Мемарыял» Віталь Панамароў, а таксама чальцы дэлегацый краін-чальцоў ААН.

Аб катаваннях у беларускіх турмах у інтэрв'ю сайту charter97.org распавёў удзельнік слуханняў, былы палітвязень Зміцер Бандарэнка.

- Зміцер, пра што вы гаварылі на слуханнях у ААН?

- Мяне папрасілі расказаць аб уласным турэмным вопыце і аб катаваннях, якія ўжываюцца ў беларускіх турмах супраць зняволеных, у тым ліку і палітычных. Нядаўна дыктатар Лукашэнка, кажучы аб Другой сусветнай вайне, сказаў, што беларусы кіруюцца прынцыпам «Ніхто не забыты, нішто не забыта». Лічу, што гэтыя словы актуальныя і ў дачыненні да сённяшніх падзей у Беларусі.

У свеце добра вядомыя назвы такіх турмаў, як Абу-Грэйб і Гуантанама, але вельмі мала, хто ведае назву менскай турмы «Амерыканка», дзе ў 1930-х гадах былі расстраляны сотні прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, навукоўцаў, пісьменнікаў, філосафаў, а ў 2010 годзе катаванням і здзекаванням падвергліся кандыдаты ў прэзідэнты Рэспублікі Беларусь і чальцы іх выбарчых штабоў.

- Вы сказалі аб сваім асабістым вопыце? Мы ведаем, што вы прайшлі праз катаванні.

- Я казаў пра тое, праз што прыйшлося прайсці ўсім палітвязняў «Амерыканкі». Пра тое, што ва ўсіх палітычных не было нават персанальных спальных месцаў, у кожнага з нас быў толькі драўляны насціл, які днём прыбіраўся (дарэчы, пра гэта пісала яшчэ вязень «Амерыканкі» у 1948-49 гадах Ларыса Геніюш). Распавёў пра катаванні туалетам, гэта значыць яго адсутнасці ў большасці камер, аб практычна штодзённых здзеках падчас калектыўных і індывідуальных ператрусаў і асабістых даглядаў, калі аголеных людзей прымушалі альбо доўга стаяць у нязручным становішчы, альбо выконваць фізічныя практыкаванні. І ўсё гэта пад жартачкі «сэксуальнага характару» і трэск электрашокераў.

Распавёў аб збіванні зняволеных, аб начных допытах і абавязковых шасцігадзінных замбуючых ТБ-праграмах, падобных на тое, што сёння паказваюць на расейскіх каналах, аб недапушчэнні адвакатаў.

Расказаў таксама аб сваім вопыце сядзення ў камеры на ланцугу і неаказанні неабходнай медыцынскай дапамогі, аб катаванні шпацырам у моцны мароз, калі рукі за спіной передаўленыя кайданкамі.

- За што вас пасадзілі на ланцуг?

- Напярэдадні ноччу ў мяне былі моцныя болі ў жываце і я прасіў выклікаць «хуткую дапамогу». Натуральна, яе ніхто не выклікаў, а раніцай мясцовы турэмны лекар сказаў мне: «Галубок, у вас язва адкрылася». Вярнулі ў камеру і сказалі збіраць рэчы.

Развітваючыся, сукамернікі мне казалі: «Ну вось, напэўна, на шпіталь паедзеш». Замест гэтага прыйшоў начальнік турмы Арлоў і абвясціў, што за парушэнне рэжыму я прысуджаны да 10 дзён карцара. Пасля гэтага ў мяне забралі ўсе рэчы і адвялі ў «адзіночку».

Там маю левую руку прышпілілі ланцугом да крука ў сцяне. Ланцуг быў даўжынёй у адзін метр. Вось так я і «гуляў» да вечара.

- Што больш за ўсё ўразіла удзельнікаў слуханняў у вашым апавяданні?

- Дзве рэчы. Пра тое, што абсалютная большасць допытаў рабілася людзьмі, якія не адрэкамендаваліся. Адным з такіх інкогніта, хто дапытваў, быў цяперашні міністр унутраных спраў Ігар Шуневіч. Узрушыла і тое, што ўсе гэтыя допыты, катаванні і здзекі былі накіраваны на дасягненне адной мэты - падпісання паперы аб супрацоўніцтве з беларускімі спецслужбамі. Вызвалялі толькі мужчын, якія падпісалі такія паперы.

Для іншых палітвязняў «Амерыканка» стала першым кругам пекла.

- Ці гаварылі вы пра людзей у масках у турме КДБ?

- Так, вядома. Бо менавіта гэтыя людзі забралі з камер правілы ўнутранага распарадку, паведаміўшы зняволеным, што ніякі закон у дачыненні да нас не дзейнічае. Калі мяне прымушалі бегаць з усімі рэчамі па крутой лесвіцы, я заявіў, што не магу бегаць, таму што інвалід і ў мяне часткова паралізаваная нага. Маскі тады заржалі: «Ты яшчэ не інвалід, але мы зробім цябе інвалідам»...

- На слуханнях таксама выступіла Ірына Красоўская - удава выкрадзенага ў Беларусі бізнэсоўца.

- У выступе Ірыны мяне літаральна шарпанулі яе словы, што з моманту выкрадання і смерці яе мужа Анатоля Красоўскага і Віктара Ганчара прайшло ўжо амаль 15 гадоў, а вінаватыя ў гэтым злачынстве да гэтага часу не панеслі пакарання.

Такія слуханні ў Арганізацыі Аб'яднаных Нацый неабходны ў тым ліку і для таго, каб і патэнцыйныя злачынцы з дыктатарскіх краін, якія адбыліся, ведалі, што нічога ўтаіць ім не атрымаецца, што мы памятаем пра нашых таварышаў, якія загінулі і будзем, нягледзячы ні на што, расследаваць усе выпадкі гвалтоўных выкраданняў, катаванняў і забойстваў.

- Падчас слуханняў абмяркоўвалася сітуацыя не толькі ў Беларусі, але і ў Туркменістане. Ці магчымы аналогіі?

- Не павінна быць ніякага апраўдання злачынцам і забойцам толькі таму, што яны робяць свае цёмныя справы ў Азіі ці Афрыцы. Байрам Шыхмурадаў, які выступіў на слуханнях, распавёў пра тое, як яго бацьку - міністра замежных спраў Туркменістана, а таксама дзядзьку, стрыечнага брата і многіх іншых высокапастаўленых чыноўнікаў туркменскага ўрада ў 2002 годзе прысудзілі да 25 гадоў зняволення за «спробу замаху» на прэзідэнта Ніязава. З тых часоў гэтых людзей ніхто не бачыў.

У размове са мной Байрам сказаў, што вельмі прыкметна, як Пуцін і Лукашэнка запазычваюць сярэднеазіяцкія метады кіравання. Для многіх сенсацыяй стала прызначэнне Вярхоўным камісарам ААН правоў чалавека іярданскага прынца. Сам Зэід аль-Хусэйн заявіў, што шчаслівы, што прыйшоў час, калі пытанне аб захаванні праў чалавека будзе узнята на ўвесь голас на Блізкім Усходзе.

- Што дэмакратычны свет сёння можа супрацьпаставіць дыктатурам?

- Салідарнасць. Гэтыя слуханні былі арганізаваны нашымі сябрамі, расейскімі праваабаронцамі Вольгай Захаравай і Юрыем Джыбладзэ. На слуханнях выступілі прадстаўнікі краін, якія не па чутках ведаюць, што такое дыктатура.

Намеснік Пастаяннага прадстаўніка Польшчы пры Аддзяленні ААН у Жэневе Ежы Баурскі заявіў, што абарона праў чалавека ў Беларусі і ў іншых постсавецкіх краінах заўсёды будзе прыярытэтам польскай замежнай палітыкі.

Спецдакладчык ААН паводле Беларусі венгр Міклаш Харашці адзначыў неабходнасць неадкладнага вызвалення ўсіх беларускіх палітвязняў і важнасць мінулых слуханняў. Усю інфармацыю і ўсе рэкамендацыі ААН будзе выкарыстоўваць самым актыўным чынам.

Харашці таксама адзначыў, што нельга дзяліць краіны на больш важныя і менш важныя ў тым, што тычыцца выканання праў чалавека. Многія лічылі Лукашэнку апошнім еўрапейскім дыктатарам, а атрымалася, што ён быў адным з першых новых дыктатараў, шляхам якіх пайшоў Пуцін. У любой дэмакратычнай краіне заўсёды існуе небяспека зараджэння таталітарызму і пра гэта неабходна памятаць.