«Investigative Journalism»: Лукашэнка прадаўжае знішчаць незалежную прэсу

Міжнародны праект для абароны свабоды слова Investigative Journalism піша аб блакаванні Charter97.org.

24 студзеня адзін з найстарэйшых беларускіх незалежных сайтаў «Хартыя'97» быў заблакаваны на пастанову Міністэрства інфармацыі. Пры гэтым галоўная рэдактарка сайта Наталля Радзіна падкрэслівае: рэпрэсіі ў дачыненні да апазіцыйнага СМІ пачаліся практычна з першых дзён яго стварэння, амаль 20 гадоў таму, піша «Investigative Journalism».

«У 1997 г паводле прыкладу Чэхаславацкай «Хартыі-77» у Беларусі была створаная праваабарончая ініцыятыва «Хартыя'97». Першапачаткова гэта была дэкларацыя, якую падпісалі больш за сто самых вядомых людзей краіны: прадстаўнікі палітычнай, культурнай і праваабарончай эліт. У дакуменце адзначалася, што краіна скочваецца да дыктатуры, і абвяшчаўся намер падпісантаў змагацца за правы чалавека і дэмакратыю. Гэтую дэкларацыю падпісалі больш за 100 000 беларусаў: людзі збіралі подпісы на вуліцах, падпісвалі дакумент у рэдакцыях незалежных газет. У 1998 годзе журналіст Алег Бябенін заснаваў аднайменны сайт – «Хартыя'97», – распавядае Наталля.

Са слоў Наталлі Радзінай, беларускія спецслужбы з самага пачатку пачалі запалохваць журналістаў, якія супрацоўнічалі з «Хартыяй».

«Людзей застрашвалі і проста казалі, што, калі яны будуць прадаўжаць пісаць на наш сайт, у іх пачнуцца праблемы. Што тычыцца бізнэсу, то, пасля выкрадання прадпрымальніка Анатоля Красоўскага ў 1999 годзе, які фінансаваў апазіцыю, бізнэсоўцы проста баяліся дапамагаць якім-небудзь апазіцыйным ініцыятывам. Нам вельмі цяжка было знайсці памяшканне, арэндадаўцы ўвесь час адмаўлялі ў арэндзе, даводзілася працаваць на прыватных кватэрах. Пры гэтым мы разумелі, што стала знаходзімся пад наглядам. Але да 2010 года мы хаця б маглі працаваць у Беларусі», – распавядае рэдактарка.

Напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў 2010 года ўлада пачала грунтоўна зачышчаць усе праявы апазіцыйнай актыўнасці. Закранула гэтая тэндэнцыя і «Хартыю» – асабліва ўлічваючы, што яе заснавальнік Алег Бябенін стаў адным з кіраўнікоў выбарчага штаба аднаго з кандыдатаў у прэзідэнты Андрэя Саннікава.

«Наогул наступ на свабоду слова Лукашэнка пачаў з тэлеканалаў, адразу ж узяўшы тэлевізію пад свой кантроль і ліквідаваўшы незалежныя перадачы. Затым, у 1996 годзе ён закрыў адзіную незалежную радыёстанцыю ў краіне і пераключыўся на газеты. Да 2004 года прастора ў сферы друку была амаль зачышчаная. Потым Лукашэнка заўважыў, што Інтэрнэт таксама мае вялікі ўплыў на свядомасць людзей. У выніку ў 2010 годзе ў дачыненні да нашых журналістаў былі заведзеныя чатыры крымінальныя справы цягам года. У рэдакцыі стала праводзіліся ператрусы, а 3 верасня таго ж года забілі Алега Бябеніна. Асабіста я ні кроплі не сумняваюся, што гэта было забойства, але еўрапейскія краіны, на жаль, тады замялі гэтую справу праз свае кан'юнктурныя інтарэсы, бо менавіта тады ішлі ажыўленыя перамовы Лукашэнкі з ЕЗ», – успамінае Наталля.

Беларускія ўлады абвясцілі смерць Бябеніна «самагубствам». Затым, пасля разгону шматтысячнай акцыі пратэсту, якая адбылася пасля прэзідэнцкіх выбараў 19 снежня 2010 года, былі арыштаваныя ўсе апазіцыйныя кандыдаты ў прэзідэнты, актывісты і апазіцыйныя журналісты – уключаючы Наталлю Радзіну. Так рэдактарка «Хартыі» апынулася ў турме КДБ.

«Мяне абвінавацілі ў арганізацыі масавых беспарадкаў – артыкул, паводле якога пагражала 15 гадоў пазбаўлення волі. Умовы там былі жудасныя. Па-першае, мяне трымалі ў поўнай ізаляцыі: ніякіх лістоў, газет, адвакатаў, сувязяў з сваякамі, перанаселеная камера, у якой даводзілася спаць на драўляных дошках на падлозе. У камеры было вельмі холадна, не было гарачай вады, і мяне свядома не выпускалі ў прыбіральню. Таму я перастала піць ваду, праз што ў выніку пачаліся сур'ёзныя праблемы са здароўем. Допыты праводзіліся з раніцы да ночы, часта пасля адбою. Мяне, напрыклад, дапытваў цяперашні міністр унутраных спраў Беларусі Ігар Шуневіч – тады ён працаваў у КДБ. Праводзіў допыты і асабіста начальнік турмы, які пагражаў, што ў мяне ніколі не будзе дзяцей (як вынік іх здзекаў з туалетам). Яны стала прымушалі мяне падпісаць паперу аб супрацоўніцтве з КДБ. Я наадрэз адмовілася, але ведаю, што з многіх яны нарэшце выбілі такую паперу», – дзеліцца ўспамінамі Наталля.

Радзіна правяла ў турме амаль два месяцы, пасля чаго яе адпусцілі пад падпіску аб нявыездзе.

«Еўразвяз пагражаў Лукашэнку ўвядзеннем эканамічных санкцый, і тады ён пачаў патроху адпускаць самых вядомых палітыкаў і журналістаў. Аднак крымінальныя справы ў дачыненні да нас не закрылі. У чаканні суда мне забаранілі жыць у Менску і «саслалі» ў горад маіх бацькоў – Кобрын у Берасцейскай вобласці. Яны так і не вярнулі мне пашпарт, і ён па сённяшні дзень застаецца ў турме КДБ», – паведаміла Наталля.

Два месяцы журналістка правяла ў Кобрыне – пад наглядам міліцыі і КДБ.

«Я спрабавала прадаўжаць працу, але кожны раз, калі я распавядала, што адбывалася ў турме, і заклікала Захад дамагацца вызвалення астатніх палітвязняў, мяне забіралі ў КДБ і зноў пагражалі вярнуць пад варту», – успамінае яна.

Зразумеўшы, што пазбавіцца ад сталага ціску не здолее, Наталля наважылася бегчы. Адзінай краінай, куды можна было заехаць без пашпарта, выявілася Расея. Наталлі Радзінай моцна пашанцавала – менавіта ў той перыяд разгарэўся асабісты канфлікт Крамля і Лукашэнкі. Па цэнтральных расейскіх каналах трансляваўся фільм пра беларускага дыктатара «Хросны бацька», і расейскія ўлады ў той момант баяліся выдаваць апазіцыянераў Лукашэнку.

«У кожным выпадку, гэта было вельмі цяжка. Тыдзень перад гэтым мне даводзілася хавацца на тэрыторыі Беларусі, адключыўшы тэлефон і ўсякую сувязь. Больш за чатыры месяцы мне давялося правесці ў Маскве, бо выявілася, што без пашпарта ніводнае пасольства не згоднае было пераправіць мяне на Захад. Толькі дзякуючы дапамозе праваабаронцаў, прынамсі, Святлане Ганушкінай, я змагла з'ехаць. Яна падключыла Вярхоўны камісарыят ААН у справах бежанцаў і пасольства Галандыі, і, будучы чальцом Савета ў правах чалавека пры прэзідэнце Расеі, звярнулася да самога Дзмітрыя Мядзведзева, каб забяспечыць мяне дакументамі на выезд з краіны. Усе гэтыя чатыры месяцы, пакуль я чакала дакументаў, я не магла нават паведаміць бацькам, што са мной усё ў парадку», – распавядае Наталля.

У выніку рэдактарка «Хартыі» змагла атрымаць палітычны прытулак у Літве, а затым на запрашэнне польскага ўрада перабралася ў Варшаву.

«З намі і цяпер супрацоўнічаюць журналісты і валанцёры з Беларусі, але, зразумела, на ўмовах поўнай ананімнасці. Адкрытая праца на «Хартыю» можа пацягнуць крымінальную справу. Дарэчы, наш сайт і раней часта блакавалі, але гэта былі менавіта кароткачасовыя блакаванні – на перыяд выбараў ці акцыяў апазіцыі. Цягам 5-6 гадоў мы знаходзіліся ў «чорным спісе», і нас блакавалі ў дзяржустановах. Але цяпер упершыню за ўсе гэтыя гады нас заблакавалі на тэрыторыі ўсёй краіны. Летам мінулага года таксама заблакавалі сайт палітычнай апазіцыі – Беларускага нацыянальнага кангрэсу – як і «Хартыю», без якой-небудзь судовай пастановы. Наступным стаў наш сайт – нібыта з прычыны «пагрозы нацыянальнай бяспецы», – паведаміла Радзіна.

Магчымай прычынай блакавання Наталля называе ўзмацненне сілавога блока ў атачэнні Лукашэнкі. Пры гэтым рэдактарка падкрэслівае – незалежна ад беларускіх «апаратных гульняў» праца ўладаў на знішчэнне свабоды слова ў краіне вялася даўно і паслядоўна, таму прынятая аб «Хартыі» пастанова выглядае цалкам лагічным прадаўжэннем дыктатарскай палітыкі.

«Мне здаецца, галоўная шкода гэтай пастановай была прычыненая самому рэжыму Лукашэнкі. Блакаванне сайта давяло, што рэжым не змяніўся, і наўрад ці «прыстойныя дамы» Еўропы цяпер захочуць мець справу з беларускім лідарам. Акрамя таго, пачаўся адток інвестараў з Парку высокіх тэхналогій. Летась Лукашэнка прыняў дэкрэт аб лічбавай эканоміцы – але аб якой лічбавай эканоміцы можа ісці гаворка ў краіне, дзе блакуюцца апазіцыйныя сайты? З нагоды таго, што здарылася ўжо выступілі АБСЭ і МЗС Літвы, а частка еўрадэпутатаў заявілі, што будуць намагаць на спыненні дыялогу з рэжымам Лукашэнкі. Словам, у гэтай сітуацыі прайграе толькі дыктатар, тады як «Хартыя» толькі набывае новых чытачоў, якія паспяхова карыстаюцца ананімайзерамі. Аднак, мы павінны дамагацца разблакавання сайта, і я веру, што мы зможам гэтага дамагчыся. Зразумела, нам вельмі патрэбная салідарнасць і дапамога неабыякавых людзей ва ўсім свеце», – рэзюмуе Наталля.

Ксенія Кірылава, Investigative Journalism