Кіраўніца місіі БДІПЧ АБСЕ назвала галоўныя парушэнні на «выбарах» у Беларусі

Звесткі заснаваныя на назіранні за амаль 2 тысячамі выбарчых участкаў.

Паводле вынікаў назірання за выбарчай кампаніяй у выбарах «дэпутатаў палаты прадстаўнікоў» місія БДІПЧ АБСЕ прыйшла да высновы, што «выбары» не адпавядалі міжнародным дэмакратычным стандартам.

У інтэрв'ю naviny.by кіраўнік місіі Корыен Ёнкер распавяла пра тое, якія парушэнні зафіксавалі назіральнікі і што рэкамендуюць для выпраўлення сітуацыі.

— Якія вашы ўражанні ад мінулых «парламенцкіх выбараў» у Беларусі?

- Сіла метадалогіі БДІПЧ як раз і палягае ў тым, што ацэнка грунтуецца не на асабістых уражаннях, а на звестках, атрыманых падчас назірання ва ўсёй краіне. Мы публічна не даем ніякіх ацэнак датуль, пакуль не збяром і не прааналізуем звесткі ад усіх нашых назіральнікаў, якія працавалі ў краіне падчас датэрміновага галасавання і ў дзень выбараў.

Напрыклад, я магу знаходзіцца на ўчастку, дзе няма ніякіх парушэнняў, а на мностве іншых участкаў нашы назіральнікі будуць фіксаваць сур'ёзныя парушэнні. І калі я выкажу свае асабістыя назіранні, што парушэнняў не было, то гэта сказіць агульную сітуацыю. Каб пазбегнуць гэтага, назіральнікі БДІПЧ устрымліваюцца ад выказвання сваіх асабістых ацэнак.

Усяго ў нас у краіне падчас датэрміновага галасавання і непасрэдна ў дзень выбараў працавалі больш за 400 назіральнікаў. Кожны з іх падчас назірання запаўняе па пунктах спецыяльную анкету, якая ахоплівае ўсе важныя працэдуры правядзення выбараў, а таксама пакідае ў ёй свае заўвагі. Гэтыя звесткі перасылаюцца да нас у штаб, дзе аналізуюцца ў рэжыме рэальнага часу. І на іх аснове мы бачым агульную сітуацыю таго, што адбываецца.

На падставе гэтых звестак мы можам, напрыклад, сказаць «у большасці выпадкаў» або «ў значнай колькасці выпадкаў» адбывалася тое і гэта. Напрыклад, назіральнікі не маглі паўнавартасна сачыць за тым, што адбываецца на ўчастку, не маглі паглядзець спіс выбаршчыкаў або пломба на скрыні для галасавання не была надзейнай.

І для мяне, як кіраўніцы місіі, важна, што ўсе нашы высновы, якія мы агучылі на прэс-канферэнцыі, могуць быць пацверджаныя тымі звесткамі, якія мы атрымалі ад нашых назіральнікаў.

- На колькіх участках для галасавання працавалі назіральнікі АБСЕ?

- Падчас датэрміновага галасавання мы ахапілі 25% выбарчых участкаў (амаль 1400 выбарчых участкаў), а цягам асноўнага дня галасавання - 30%, гэта значыць, амаль 1800 выбарчых участкаў.

- Якія парушэнні былі зафіксаваныя?

- Наша місія пачала сваю працу ў сярэдзіне кастрычніка, бо выбары складаюцца не толькі з датэрміновага галасавання і асноўнага дня. Важна і тое, як арганізаваны перадвыбарчы перыяд (рэгістрацыя кандыдатаў, складанне спісу выбаршчыкаў і гэтак далей).

Калі казаць аб перадвыбарным перыядзе, то адно з пытанняў, якое выклікае наш непакой, — гэта фармаванне выбарчых камісій. Ва ўчастковых выбарчых камісіях 97% складаюць праўладныя вылучэнцы. І гэта велізарны дысбаланс у складзе камісій, дзе проста неабходна шырокае прадстаўніцтва розных палітычных партый і кандыдатаў. Таксама важна, каб сябры выбарчых камісій мелі магчымасць працаваць незалежна ад мясцовых уладаў.

Ёсць пытанні і ў рэгістрацыі кандыдатаў. Вельмі шмат людзей вылучаліся, але частка з іх не была зарэгістраваная з прычыны дробных тэхнічных памылак. Выбарчыя камісіі маглі б проста паведаміць іх аб гэтых памылках і даць магчымасць выправіць, але не зрабілі гэтага.

Яшчэ для ўпэўненасці ў выбарах важная празрыстасць, але ў назіральнікаў часта не было магчымасці выконваць сваю працу належным чынам. Яны не маглі паглядзець спісы выбаршчыкаў, каб убачыць, напрыклад, ці няма там аднолькавых подпісаў. Яны не маглі набліжацца да скрыняў для галасавання, каб праверыць цэласнасць пячаткі, каб пераканацца, што яна не была зламаная, а затым адноўленая.

Пры датэрміновым галасаванні бюлетэні захоўваюцца на ўчастку ўначы, і тут сітуацыя з іх бяспекай і захаванасцю яшчэ важнейшая, але і гэта не заўсёды гарантаванае. І ў сукупнасці вы не можаце быць упэўненымі, што абвешчаны вынік адлюстроўвае рэальную сітуацыю датэрміновага галасавання.

Акрамя таго, не выконваўся яшчэ адзін найважнейшы прынцып выбараў - празрыстасць. Нашы назіральнікі адзначалі, што часта назіральнікам не дазвалялі стаяць побач і адсочваць працэдуру падліку галасоў, пераканацца, за каго з кандыдатаў запоўнены бюлетэнь. Вынікі падліку не абвяшчалі, а гэта неабходна для таго, каб у далейшым агучаныя вынікі можна было зверыць з выніковымі пратаколамі і пераканацца, што яны адпавядаюць.

Далей звесткі аб галасаванні на ўчастку перадаюцца ў акруговыя выбарчыя камісіі, дзе абагульняюцца. І тут таксама ўзнікае праблема празрыстасці працэсу, бо назіральнікам не дазвалялася знаходзіцца так, каб усё гэта бачыць.

- Некаторыя нацыянальныя назіральнікі, кандыдаты і іх давераныя асобы адзначалі, што датэрміновае галасаванне выкарыстоўвалася для таго, каб накруціць прыход. Вы зафіксавалі такія факты?

- Мы праводзілі сістэматычнае назіранне за датэрміновым галасаваннем. Паводле нашых назіранняў, у суботу прыход склаў амаль 4%, у той жа час паводле звестак ЦВК ён быў крыху большым за 8%.

- А як вы ставіцеся да датэрміновага галасавання? Павінна яно быць ці лепш пакінуць толькі асноўны дзень для галасавання?

- Зноў жа гэта не маё меркаванне, а міжнародныя стандарты. Датэрміновае галасаванне само па сабе не з'яўляецца праблемай. У многіх краінах практыкуецца датэрміновае галасаванне падчас выбараў. Але важныя захады засцярогі, якія робяцца для таго, каб гарантаваць бяспеку і паўнату гэтага працэсу. Скрыні з бюлетэнямі ўначы захоўваюцца на ўчастках. Трэба гарантаваць, што з імі нічога не здарыцца, што ў іх нельга будзе ўкінуць бюлетэні. А калі на скрыні пячатка, якую лёгка можна зняць і потым аднавіць, ці калі прарэз у скрыні прыкрываецца толькі лістком паперкі, то гэтага відавочна недастаткова.

Акрамя таго, павінна быць уважлівая прычына, на якую выбаршчык хоча прагаласаваць датэрмінова.

Агулам, як я ўжо сказала, праблема не ў самым датэрміновым галасаванні, а ў яго бяспецы.

- У папярэдняй справаздачы місіі БДІПЧ гаворыцца, што беларускае выбарчае заканадаўства не гарантуе правядзенне выбараў у адпаведнасці са стандартамі. Што трэба змяніць у першую чаргу, каб беларускія «выбары» наблізіліся да гэтых стандартаў?

- Нашай першачарговай рэкамендацыяй будзе агульны перагляд прававой базы. Напрыклад, Канстытуцыяй асноўныя свабоды - свабода асацыяцый, свабода сходаў, свабода выказвання меркаванняў - фактычна гарантаваныя. Але ёсць і іншыя заканадаўчыя акты, якія абмяжоўваюць гэтыя правы. Неабходна прывесці іх у адпаведнасць з Канстытуцыяй, бо асноўныя свабоды могуць быць абмежаваныя толькі ў выключных выпадках. І гэта абмежаванне павінна быць прапарцыйным той мэце, дзеля якой уводзіцца, а не так, як абмежаванні выкарыстоўваліся падчас гэтай кампаніі.

Я прывяду прыклады, яны могуць здавацца нязначнымі кожны паасобку, але сабраныя разам паказваюць, што існуе вялікая праблема.

Напрыклад, факт таго, што кандыдаты пры друку сваіх агітацыйных матэрыялаў былі абмежаваныя пастановамі выбарчых камісій, на думку якіх выкарыстоўваны слоган ці нейкая фраза з'яўляецца дыфамацыяй. Але выбарчая камісія не павінна прымаць такія пастановы, гэта прэрагатыва суда. Ці, напрыклад, у эфір не выпускалі перадвыбарчыя выступы кандыдатаў, бо ўжо журналісты выступалі ў ролі цэнзараў. А пастановы аб забароне на падставе таго, што выступы ці праграма ўтрымліваюць паклёп ці нешта яшчэ, усё ж павінен прымаць толькі суд.

Я ўжо казала раней пра непрапарцыйнае прадстаўніцтва ў складзе выбарчых камісій. У іх павінны быць уключаныя прадстаўнікі розных партый, і гэта павінна быць адлюстраванае ў законе.

Яшчэ адзін важны момант - правы кандыдатаў. Калі адмаўляюць у рэгістрацыі або зарэгістравалі, а потым пазбаўляюць рэгістрацыі, то для гэтага павінна быць сур'ёзная прычына. Нязначныя тэхнічныя памылкі не могуць быць прычынай для адмовы ў рэгістрацыі або пазбаўлення рэгістрацыі. І ў законе выразна павінны быць прапісаныя падставы для гэтага.

Заканадаўства таксама павінна забяспечыць правы назіральнікаў для таго, каб яны маглі нармальна сачыць за працэсам, а не стаяць не менш чым у чатырох метрах ад скрыні для галасавання.

Усе нашы рэкамендацыі будуць адлюстраваныя ў выніковай справаздачы. Сумна, што многія з іх ужо рабіліся ў 2016 годзе, але так і не былі выкананыя.

— Раскажыце, калі ласка, пра вынікі маніторынгу СМІ.

- Гэты маніторынг з'яўляецца стандартнай практыкай для кожнай назіральнай місіі БДІПЧ.

Мы маніторылі шэсць тэлеканалаў з 18:00 да 00:00 і дзве радыёстанцыі з 18:00 да 20:00 штодня. Мы таксама маніторылі толькі выпускі навін пяці рэгіянальных каналаў. Сістэматычна маніторыліся шэсць газет і праводзіўся якасны аналіз чатырох онлайн-выданняў.

У дзяржаўных СМІ кандыдаты не былі прадстаўленыя індывідуальна. Калі гаворка ішла пра іх, то іх заўсёды прадстаўлялі калектыўна, не было канкрэтных адсылак да падзей выбарчай кампаніі. Мы таксама ўбачылі, што блізу 75% эфіру навін нацыянальных вяшчальнікаў былі прысвечаныя дзейнасці Лукашэнкі. У рэгіянальных СМІ гэтая лічба крыху меншая, але таксама досыць высокая. Дзяржаўныя СМІ ў большай ступені асвятлялі дзейнасць кіраўніка дзяржавы і мясцовых уладаў, чым выбарчую кампанію і розных кандыдатаў або іх дзеянні.

Як вынік, СМІ не далі выбаршчыкам магчымасці даведацца належным чынам аб кампаніі і аб тым, які кандыдат з якімі ідэямі выступае.

Недзяржаўныя СМІ, наадварот, у большай ступені арыентаваліся на кандыдатаў і іх агітацыйныя мерапрыемствы, пісалі і пра пікеты. Нават пратэсты былі адлюстраваныя ў гэтых СМІ, і таксама яны арганізавалі дадатковыя дэбаты паміж праўрадавымі і апазіцыйнымі кандыдатамі.