Афера стагоддзя

Як яшчэ можна абабраць расіян.

З 1 лістапада расійскія ўлады пачнуць чарговы эксперымент над уласнымі грамадзянамі. Эксперымент, які сімвалізуе бессаромную адмену былых прынцыпаў адносін улады з грамадзянамі.

Апошнім часам, праўда, адносна даты — 1 лістапада — з'явіліся сумневы; даты — але не задумы.

А задум эксперыменту над грамадзянамі заключаецца ў павышэнні так званага ўтылізацыйнага збору да астранамічных велічынь: ад некалькіх соцень тысяч да больш як 4 млн рублёў. Нават, здавалася б, да ўсяго прызвычаены расійскі народ распачаў даволі актыўныя пратэсты — што не дзіўна: утыльзбор без перабольшання ператварыўся ў «аферу стагоддзя», распачаўшы сваю гісторыю крыху больш як дзесяць гадоў таму.

Вехі смутнага шляху

У 2012 г., знаходзячыся ў замяшанні ад уступлення Расіі ў СГА, аўтавытворцы (а дакладней, «АўтаВАЗ») пралабіравалі ў ўрадзе рашэнне аб увядзенні немытнага збору, які дыскрымінуе імпартныя аўтамабілі. Гэты збор прывязалі да экалогіі, да якой ён ніколі не меў і не мае ніякага дачынення, і ўстанавілі не надта абцяжарлівую стаўку: 26 тыс. — 110 тыс. рублёў.

Вядома, «партнёры» даволі хутка раскусілі хітры задум, і СГА распачала працэс аб спыненні дыскрымінацыі — але на яго Крэмль адрэагаваў у 2014 г. максімальна арыгінальным чынам: пагадзіўшыся з прынцыпам, ён аддаў перавагу не адмаўляцца ад фінансавага вынаходства, а распаўсюдзіць яго на ўсе аўтамабілі, у тым ліку айчынныя. Паколькі «АўтаВАЗ» атрымліваў субсідыі, утыльзбор не стаў для айчыннага аўтамабілебудавання крытычным.

Пэўны час паралельна з утылізацыйным зборам дзейнічала дзяржаўная праграма, што стымулявала адмову ад працяглага выкарыстання экалагічна неэфектыўных машын і куплю новых. Выплаты за здачу аўтахламу па прынцыпе trade-in дасягалі тады 300 тыс. рублёў і ў 3–5 разоў перавышалі утыльзбор. Гэтая праграма скончылася ў 2019 г., а апетыты «эколагаў» пачалі расці ўсё хутчэй. Дадам: да 2019 г. павышэнне збору, хай і толькі ў пэўнай ступені, ураўнаважвалася зніжэннем мытных пошлін на ўвоз аўтамабіляў для юрыдычных асоб, але пасля гэтыя ўмоўнасці былі адкінутыя.

Да пачатку 2020-х склалася сітуацыя, калі збор апынуўся не больш чым адным з відаў федэральнага падатку, і з 2020 г. ён упершыню перавысіў 100 тыс. рублёў на любыя новыя аўтамабілі, што для некаторых машын тады складала чвэрць кошту. Стаўка утыльзбору працягвае расці: да восені 2024 г. ён дасягнуў 556 тыс. на новыя аўтамабілі з аб'ёмам рухавіка 1–2 літры і 1,1 млн — на такія ж патрыманыя машыны.

На гэты момант ірацыянальны характар збору стаў цалкам відавочным, бо ў большасці выпадкаў пры арганізаваным імпарце праз дылераў ён пачаў перавышаць цану машыны, устаноўленую экспарцёрам.

Як на самой справе выглядае ўтылізацыя

Прыкметы аферы — хоць такі характар праграмы выглядае відавочным і нібыта не патрабуе асаблівых доказаў — асабліва ўражваюць, калі разгледзець два яе аспекты.

Па-першае, узнікае непераадольнае жаданне параўнаць яе з аналагамі ў краінах, больш занепакоеных экалагічнымі праблемамі, чым Расія. І тут мы ўбачым, што ў большасці з іх нічога падобнага проста няма, а там, дзе плацёж існуе, ён трымаецца на крайне нізкім — у параўнанні з РФ — узроўні. У Нідэрландах, напрыклад, пры куплі новай машыны сплачваецца ўзнос у 22,5 еўра; ёсць яшчэ збор за ўтылізацыю акумулятарных батарэй — ад 8 да 25 еўра ў залежнасці ад іх ёмістасці і вагі, што цалкам зразумела, улічваючы іх экалагічную небяспеку.

У Германіі, дзе заканадаўства адрозніваецца вядомай разумнасцю і сумленным падыходам, вытворцы абавязаны прымаць старыя аўтамабілі ў ўладальнікаў і ўтылізаваць іх бясплатна. Дэ-факта гэта значыць, што ў кошт машыны гэтая сума ўключаная — акрамя экспартных паставак. Існуюць таксама зборы за ўтылізацыю батарэй электрамабіляў, бо шкода ад іх некантралюемага разбурэння на звалках можа аказацца вельмі значнай.

Асабліва варта падкрэсліць, што наогул індустрыя перапрацоўкі патрыманых аўтамабіляў у свеце даволі рэнтабельная і без усялякіх утылізацыйных збораў: у ЗША, напрыклад, перапрацоўшчыкі скупляюць аўтахлам па цэнах ад 115 да 650 долараў за машыну і атрымліваюць прыбытак на другасным выкарыстанні запчастак і продажы металалому.

У той жа Германіі да 95% аўтамабіляў або разбіраюцца на тысячах аўтарызаваных пляцовак, або мадэрнізуюцца з удзелам вытворцаў — экспарт такіх патрыманых машын перавышае… 1 млн адзінак у год.

У Расіі, дарэчы, ліцэнзаванне такой дзейнасці наогул не вядзецца, і калі ўладальнік аўто хоча ўтылізаваць свой аўтамабіль — звычайна для таго, каб юрыдычна спыніць валоданне ім і пазбавіцца неабходнасці плаціць транспартны падатак, — ён можа звярнуцца ў любую кампанію, якая мае ліцэнзію на перапрацоўку металічнага лому і дзейнасць па абясшкоджванні небяспечных адходаў. Што асабліва цікава: калі вы збіраецеся ўтылізаваць аўто, у тэхпашпарце якога няма адзнакі пра раней уплачаны ўтылізацыйны збор, то базавая стаўка аплаты за гэтую працу складала ў 2024 г. … 20 тыс. рублёў — або ў 30–200 разоў менш за суму, якую дзяржава збіраецца вымагаць з пакупніка новай машыны ў наступным годзе.

Па-другое, узнікае непераадольнае жаданне зразумець, на што ж трацяцца сродкі, якія збіраюцца ўжо больш за дзесяць гадоў. Нават калі звярнуць увагу, напрыклад, на статыстыку 2024 года (ў краіне ў мінулым годзе было прададзена 1,57 млн новых і ўвезена 395 тыс. патрыманых аўтамабіляў пры сярэднім памеры збору ў першым выпадку 556 тыс., а ў другім — 1,28 млн рублёў), то мы атрымаем даход не менш як 1,1 трлн рублёў, які паступае наўпрост у федэральны бюджэт. Калі ў 2026 г. зборы будуць павышаныя да намечаных — а апроч простага павышэння тарыфаў прадбачыцца значнае ўскладненне разліку плацяжу: цяпер будзе ўлічвацца не толькі аб'ём рухавіка, але і магутнасць, а рост збору не спыніцца да 2030 г., — дадатковыя паступленні могуць скласці каля 700 млрд рублёў.

Гэтыя сродкі не маюць ніякага дачынення ні да экалагічных праграм — усе выдаткі па артыкуле «Ахова навакольнага асяроддзя» на іх у федэральнай казне запланаваны на 2025 г. у суме 914,3 млрд рублёў, — ні да дарожнага будаўніцтва; для гэтага існуюць іншыя зборы з аўтамабілістаў — ад транспартнага падатку, яшчэ скарэктаванага на «падатак на раскошу», пад які трапляе больш за 500 мадэляў машын, да акцызаў на маторнае паліва і платы за праезд па сістэме «Платон», — ні да бяспекі дарожнага руху.

Горш за п’янства

Інакш кажучы, гаворка ідзе выключна пра недыверсіфікаваны фіскальны інструмент, якім урад карыстаецца па ўласным меркаванні і які становіцца адным з сур'ёзных крыніц падатковых паступленняў, а забяспечвае яго ўсяго адна сацыяльная група — аўтамабілісты. Я б нават сказаў, што гэты пабор стаў самым значным «выбарчым» падаткам у краіне, бо нават акцыз на спіртовую прадукцыю ў 2024 г. аказаўся ў… 8 разоў меншы, чым «утылізацыйны збор»!

Гэта, між іншым, азначае, што «прагрэсіўнасць» падаходнага падатку ў Расіі значна большая, чым сцвярджаюць улады, і што аўтамабілісты сталі найбольш сур’ёзна абкладзенай падаткамі групай падатнага насельніцтва.

Адказам пакуль выступаюць толькі спробы людзей прыстасавацца да зменлівай сітуацыі (з жніўня 2024 г. па жнівень 2025 г. ўвоз машын прыватнымі асобамі вырас з 36% ад імпарту новых аўтамабіляў да 72%, уводзячы гандаль у «шэрую» зону), але на іх улады рэагуюць усё большым ужорстчаннем правілаў. Гэта бясконцая гонка прывяла да таго, што ў 2024 г. сярэдні рублёвы кошт новага аўтамабіля ў Расіі вырас у параўнанні з 2004 г. у 10 разоў — з 305 тыс. да 3,12 млн рублёў, — а ў 2026 г. можа павялічыцца яшчэ на 30–60%. Паводле разлікаў аўтамабільных экспертаў, кошт Toyota Camry з маторам 2,5 л пасля Новага года дасягне 6,5 млн руб., а Toyota Land Cruiser 300 абыдзецца ў 13,3 млн руб.; гэта, адпаведна, у 2,6 і 2,3 раза даражэй, чым сёння гэтыя мадэлі каштуюць у амерыканскіх аўтасалонах. Чаму так? — лёгка патлумачыць: на кану стаяць велізарныя грошы — расійскія аўтамабілісты толькі праз утыльзбор аплацяць у 2026 г. шостую частку ваенных выдаткаў краіны, а калі ўлічыць падаткі на бензін, то і больш за чвэрць! Які прастор для тых, хто хоча пашырыць спіс расіян пад персанальнымі санкцыямі!

Адносіны расійскіх уладаў з аўтамабілістамі ў апошнія дзесяцігоддзі прайшлі праз некалькі этапаў. У 2000-я гады расійскі ўрад, карыстаючыся неўдзелам краіны ў СГА, рэалізаваў бліскучую стратэгію заваблівання замежных аўтамабільных канцэрнаў, якія адкрылі буйныя зборкавыя вытворчасці і сталі інвестарамі найбуйнейшых расійскіх аўтазаводаў, імкліва павялічыўшы іх выпуск (з 990 тыс. у 2002 г. да 1,97 млн у 2012-м) і, галоўнае, якасць выпускаемых машын — да 2012 г. дзве траціны выпуску прыпадалі на аўтамабілі еўрапейскіх і амерыканскіх аўтаканцэрнаў. У Крамлі разважалі пра непазбежнае ператварэнне Расіі ў найбуйнейшы аўтамабільны рынак Еўропы — але да 2024 г. уласная вытворчасць знізілася да 756 тыс. штук, часам у вельмі прымітыўнай камплектацыі, а значная частка новых продажаў, як і раней, прыйшлася на імпарт, пераважна кітайскі.

У новых умовах аўтамабілізацыя разглядаецца не як сродак павышэння якасці жыцця насельніцтва, а выключна як інструмент папаўнення казны (утылізацыйны збор) або падтрымкі «айчынных вытворцаў» (абмежаванне наменклатуры машын для таксі).

Крэмль змяніў палітыку

Адмяняюцца многія табу, якіх раней Крэмль спрабаваў прытрымлівацца.

Доўгія гады ў Расіі ўлады рабілі акцэнт на ўскосныя падаткі і зборы, якія большасці грамадзян здаваліся незаўважнымі або нават неіснымі: ну які пенсіянер задаецца пытаннем, колькі ПДВ або падатку на прыбытак «зашыта» ў хлебе і малацэ, якія ён купляе? Прамыя падаткі — як той жа НДФЛ — аддавалі перавагу ўтрымліваць з заробку «прэвентыўна», ніякім чынам не абцяжарваючы грамадзян складаннем падатковай дэкларацыі і рознага кшталту даплатамі падатку па выніках года.

Але стагнацыя 2010-х гадоў, а потым і ваенная рэальнасць прымусілі змяніць падыход — спачатку праз увядзенне прагрэсіўнага НДФЛ у 2021 і 2025 гг., а паралельна — праз рост падатковай нагрузкі на асобныя катэгорыі грамадзян (у прыватнасці, самазанятых і аўтамабілістаў).

Гэта вельмі важная змена ў расійскай палітыцы, яна сведчыць пра поўную страту страху перад адзіным відам пратэсту, які ў розныя гады ўсё ж праяўляўся ў краіне: пратэстам, выкліканым наступам на правы асобных сацыяльных груп — відавочным і такім, што цягне сур’ёзныя матэрыяльныя наступствы. Можна ўспомніць некалькі падобных выпадкаў — ад «манетызацыі льгот» да спроб забароны эксплуатацыі праварульных аўтамабіляў. Крэмль, відаць, перастаў бачыць берагі: маўчанне расійскага грамадства паказальнае — яно гатова зносіць амаль усё, што ўлада толькі зможа прыдумаць.

За грамадства магла б выказацца «апазіцыя», але яе лідарам не да таго, што адбываецца ў краіне: гэта куды больш нудна, чым так захапляльнае для іх абмеркаванне нюансаў розных варыянтаў выдання кнігі Аляксея Навальнага.

Калі так, то «ўтылізацыйная» афера стагоддзя відавочна не стане апошняй…

Уладзіслаў Іназемцаў, The Moscow Times.

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com