Нататкі падарожніка: як беларусы калядзілі ў XIX стагоддзі

Некаторыя ўнікальныя традыцыі жывыя і сёння.

«Прыйшлі Калядкі, — бліны ды аладкі», — з гэтай беларускай прыказкі пачынаецца артыкул Сяргея Максімава у кнізе «Па рускай зямлі: геаграфічныя нарысы і карціны», выдадзенай у 1899 годзе. Этнограф быў ганаровым акадэмікам Пецярбургскай акадэміі навук, шмат вандраваў па землях Расійскай імперыі і ствараў нарысы народнага побыту ў рэгіёнах ад Беларусі да Далёкага Усходу.

Цікава пачытаць, як даследчык XIX стагоддзя апісвае побыт беларусаў «у самай глушы» і Каляды.

Аўтар піша, што свята застала яго «ў самай глушы Беларусі». На самым пачатку артыкула этнограф тлумачыць, чаму чытачам могуць быць цікавымі яго нататкі.

«Народ, які яе насяляе, за глухімі лясамі, за мокрымі і непраходнымі балотамі, цэлыя вякі пражыў дамаседам і таму з даўніны захаваў многае з таго, што іншыя рускія плямёны паспелі забыць, страціць або памяняць на чужое і новае», — піша Сяргей Максімаў.

Калядны сочэльнік этнограф правёў у невялікім мястэчку, «па звычаі таго краю перапоўненым яўрэямі». На жаль, у публікацыі, якую чытаў tut.by, не згадваецца назва горада.

Для беларускіх яўрэяў сочэльнік — звычайная субота, «шабас». Аўтар піша, што пабожныя гаспадары саступілі яму прахадную пакойку для прыстанку і начлегу, а самі ўжо «паспелі збегаць памаліцца ў «школу»», або сінагогу.

Па аўтара прыехалі з вёскі з запрашэннем паглядзець, як пачынаюцца Каляды «і спраўляецца першы дзень, які звычайна называюць «куццёю» і нават «поснай».

Пасная куцця. «Каго частуеш? — Дзядоў»

Драбязныя, «сплеценыя лыкам», санкі давозяць аўтара з яўрэйскага мястэчка ў вёску.

«Мы, праўда, ледзь не спазніліся, бо насустрач нам ужо рухалася агністая зорка, выразаная на цёмным фоне, што згустіўся ў цёмную непраглядную ноч перадкаляднага вечара. Зорку гэтую неслі хлопцы і калядоўшчыкі на слупе даўжынёю ў дзве сажні. Смайстравалі яны яе з тоўстай прасаленай паперы, з рагамі або прамянямі і з яблыкам пасярэдзіне, што служыла ліхтарыкам, з трыма сальнымі свечкамі. Калі гэты ліхтар заставаўся нерухомы, шэсць рогаў, праз вяроўкі на блок, кружыліся на сваёй восі. Пры гэтым развівалася на іх рознакаляровая бахрама, а на прасвет паказваліся намаляваныя херувімы з крыльцамі. Хлопцы, ідучы, спявалі: «хадзілі-гулялі калядоўшчыкі, недарастачкі, як па гэтай парошы сочылі — шукалі баярскага двара»», — апісвае аўтар першую сустрэчаную групу калядоўшчыкаў.

Тут Максімаў адзначае самыя яскравыя асаблівасці беларускага вымаўлення: аканне і дзеканне. На яго думку, гэта робіць калядныя песні «асабліва прыемнымі для вуха».

Тым часам гаспадары, у якіх этнограф будзе святкаваць сочэльнік, ужо вярнуліся з царквы і садзяцца за стол. Яшчэ напярэдадні, як апісвае падарожнік, усе схадзілі ў лазню і памыліся: «беларусы не памыўшыся сядуць есці і працаваць, але маліцца ні за што не стануць».

Стол у сялянскай хаце накрыты чыстай саломай, зверху — белы абрус. На ім куцця з абдзіранага ячменю. Яна падсалоджаная мёдам і стаіць у гаршку, да якога прымацавана запаленая свечка. Гэта найважнейшая святочная страва. Яшчэ адна важная пачастунка — бліны, складзеныя высокім стосам.

«Пасадзіўшы мяне за гэты посны стол, увесь з сухой страў, гаспадары ўзяліся за звыклае, памаліўшыся абразам», — распавядае этнограф і апісвае ўсё, што бачыць. Напрыклад, як ножкі каляднага стала «спуталі» вяроўкай. Каб не бегала і не прападала быдла, не хварэлі коні, а ў валоў трымалася б сіла ў нагах, тлумачаць сяляне.

Сяргей Максімаў апісвае, як гаспадар хаты першую лыжку куцці кідае за аконца. «Каго частуеш? — Дзядоў», — перадае ён дыялог. І паралельна адзначае, што «дзядамі» беларусы называюць памерлых продкаў.

За дзядамі беларусы частуюць і мароз — каб год не быў галодны.

Хтосьці з сям’і бяжыць праверыць прыкмету: чым гусцейшы на дрэвах іней — тым лепш павінны ўрадзіць жыта і авёс.

«Выцягвалі з-пад абруса былінку і па тым, якая яна даўжыні, меркавалі пра ўраджай лёну і канопляў. Клубкі нітак адразу ж звівалі як мага туже, каб тугія былі качаны капусты; цэлы дзень не вязалі венікаў, не гнулі абадоў — нічога крывога. Затое стараюцца пачаць іншыя хатнія працы: прыдзюць ніткі, змотваюць клубкі і вяроўкі, — да Вадохрышча працаваць нічога нельга, інакш згубіцца і расстроіцца гаспадарка. Таму на «крывых» або «святых» вечарах нават умерана п’юць гарэлку. Усё да аднаго і ўсё пра адно, што больш шчыміць і мацней баліць у сялянскім сэрцы, калі ўсе зямныя надзеі круцяцца вакол зямлі і яе ўраджаяў».

Калядоўшчыкі. «Адмовіць ніхто не мае права і не смея: так загадала Каляда»

Аўтар піша, што пасля вячэры сяляне стараюцца легчы як мага раней, каб устаць з першымі пеўнямі: «Хто на Раство ўстане раней, у таго цэлы год праца будзе спарнейшая, і лепшая, і шчаслівейшая. Жанчыны нават зусім не кладуцца».

Сяргей Максімаў апісвае звычай «дарыць калядоўшчыкаў», прычым гэтыя дары павінны падавацца не як міласціна жабракам, а як падатак, які і так калядоўшчыкам належыць, і ў якім «ніхто адмовіць не мае права і не смея: так загадала Каляда».

У артыкуле прыводзяцца цытаты з некаторых калядных песень.

Пры гэтым аўтар папярэджвае: «Калядоўшчыкі, ходзячы па сваё і за належным, умеюць праспяваць скупому і сквапнаму гаспадару ўсе свае песні наадварот — на бяду і на зло».

І дадае, маўляў, многа не просяць: «А што кожны ў сілах даць, тое і дабро, і за тое дзякуй. Дзеткам дастаецца больш грашыма, дарослым калядоўшчыкам — ядзівам і гарэлачным пачастункам».

«Ад свінні — сала, ад якога ўся Беларусь у захапленні»

«Калядная зорка» асвятляе змрочныя беларускія хаты — такімі яны ўяўляюцца расійскаму даследчыку. Ён падмечае: «Заўважым, што беларусы ядуць увогуле бедна. Звычайны іх хлеб «пушны» з мякінай і ў камяках, больш падобны да камяка гразі, нязвыклымі зубамі не разгрызецца».

Але на Каляды сталы ломяцца ад пачастункаў.

«Яшчэ задоўга да свята ў кожнай беларускай хаце «забіваюць Каляду», гэта значыць рэжуць і прыбіраюць свінню або, як там кажуць, кабана, то-бок борава. Уся краіна кажа і думае, што «толькі той свята і ведае, хто свінню мае». Ад свінні — сала, ад якога ўся Беларусь у захапленні, без чаго ні адзін работнік не наймаецца; салам там загаўляюцца і разгаўляюцца, а без каўбас (па-тамашняму — кіўбас) яшчэ ні адзін чалавек у тым краі не сустрэў свята Нараджэння Хрыстова», — піша даследчык.

Пасля абедні і разгаўлення каўбасамі, халадцом, поліўкай, кашай і кіселём з малаком беларусы пачынаюць святкаваць вясёлыя «сапраўдныя Каляды», якія працягваюцца «цэлы тыдзень да Васілёва вечара, або да тоўстай ці багатай куцці, а потым зноў да Хрышчэння і Вадохрышчаў».

Пад Хрышчэнне — галодная куцця. Над дзвярыма і вокнамі малююць крыжы. Дзяўчаты працягваюць варажыць на жаніхоў.

«Прыкмет і звычаяў у беларусаў так многа, што міжволі думаецца: да якой ступені яны баяцца за сябе, якая цяжкая і ненадзейная іх жыццё і як многа значыць Каляда, калі з ёю прыходзіць надзея на дабрабыт», — са смуткам адзначае этнограф.

Да «трэціх Каляд» многія ўжо трацяць апошнюю капейку. У корчмах прымаюць у заклад рэчы. Сюды некаторыя нясуць тое, што назапасілі.

Але каляднае весялосце працягваецца: «Вядома, на ўсю Каляду — і тоўстую, і тонкую — першай клопатай і галоўным абавязкам патрабуецца весялосць, а таму найбольш дарагія і пачэсныя госці — скрыпачы-музыкі і пераапранутыя казою і мядзведзем. Беларусы танчаць «падушачку», кшталту ўсім вядомага карагода.

Пры недахопе скрыпкі звяртаюцца да запаветнай дудкі, у якой прарэзаныя дзірачкі, і іграюць, закрываючы іх пальцамі. І гэты невясёлы і змрочны народ разгуляецца на Калядах, як малы дзіця, да ўпады. Прастадушна смяецца ён, калі з’яўляюцца штогод у адным і тым жа выглядзе, з тымі ж аповедамі і прыбаўткамі, Антонава каза з мядзведзем, гусак і жураўль.

Хоць і проста, а ўсе смеюцца; хоць і цёмна ў хаце, а ўсе весяляцца. Іншыя, праўда, атрымліваюць гэтае задавальненне ў корчме або ў кабаку, куды беларусы, вялікія ахвотнікі да віна, часта зазіраюць, сядзяць там цэлымі днямі і нават справляюць свае вяселлі. Тут бываюць і цэлыя святочныя прадстаўленні з размовай».

«Водку і гарэлку» аўтар называе другой бядой гэтага народа, следам за «малаплоднай зямлёй».

«Днём і вечарам мы тут натыкаемся на «батлейкі»

Напрыканцы сваіх калядных нататак Сяргей Максімаў зноў аказваецца ў беларускім мястэчку. «Днём і вечарам мы тут натыкаемся на «батлейкі». Гэта сапсаванае слова Віфлеем (Betleem); і насамрэч звычай трапіў сюды праз польскіх каталікоў з Заходняй Еўропы як тамашні царкоўны абрад», — тлумачыць расіянін.

Для даследчыка батлейка — дзівос. Ён падрабязна апісвае ўладкаванне вялікай скрыні, абклеенай таннымі, з паперы, выявамі святых.

«На задняй сценцы нешта накшталт заслонак, пад якімі вісіць люлька або, па-тамашняму, «калыска» з немаўлём. Побач стаіць Багародзіца ў кароне, з другога боку — Юзэф. Пол абіты белаю заечаю скурай, якая павінна сімвалізаваць снег і зіму. Пол пры гэтым мае празны прараз, па якім рухаюцца розныя фігуры, і пры іх з’яўленні чуюцца тлумачэнні».

Аўтар коратка апісвае нават сцэнар прадстаўлення. Прывядзём яго і мы:

«Ідуць тры крулі (каралі) для пакланення, а за імі з той жа мэтай наперадзе паляк у кунтушы і з канфедэраткай у руках, за ім яўрэй з пеўнем пад пахай, потым маскаль, або рускі, у выглядзе купца, апранутага ў чырвоны плашч, гішпан з гішпанкаю, доктар у форменным сурдуце, мерцвяк і смерць, і Параска, і нарэшце кавалеры: больш за ўсё гусары і уланы. Гэта азначае пір у Ірада. Яўрэй пляша да ўпаду са сваёй супругай і, калі яна сыходзіць, ён становіцца на малітву. Адзін воін заводзіць з ім свару і забівае яго; жонка ўбягае і заступаецца, але воін заколвае і яе. З’яўляецца Смерць і выносіць забітых. Услед за ёю выступае бернардын (манах) з бляшанай скрыначкай. Яна дрыжыць ад холаду і, кланяючыся, просіць падаяння ў гледача».

Святочная вулічная забава «тым і канчаецца». Народ успрымае яе радасна: гучна граюць скрыпка і бубен.

Аўтар робіць выснову, чаму батлеечны сюжэт так падабаецца людзям: «І ўсё прадстаўленне падабаецца тым, што тут робяцца разлікі і з яўрэем, і з панам, чаго ў рэчаіснасці ніколі не бывае. Беларусы — народ самы пакорлівы, незласлівы і цярплівы да канца».

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com