Таямніцы, якія хаваюць «зубы дракона» ў Беларусі

Што можна даведацца, наведаўшы з ліхтарыкам фарты і доты, раскіданыя па нашай краіне.

Вайсковая гісторыя Беларусі не абмяжоўваецца музейнымі экспазіцыямі. Яе сляды паўсюль у выглядзе помнікаў, брацкіх магіл, вайсковых могілак і шматлікіх абарончых збудаванняў, якія сустракаюцца ў любым кутку нашай краіны. Гаворка пра доты і фарты, дзе калісьці хаваліся жаўнеры розных войнаў і нават стагоддзяў, піша planetabelarus.by.

У Беларусі і па гэты дзень можна ўбачыць абарончыя збудаванні самых розных перыядаў. Са слоў экскурсавода Дзяніса Філіпчыка, акрамя доўгачасовых абарончых пунктаў (ДАП), пабудаваных падчас Першай і Другой сусветных войнаў, а таксама ў міжваенны перыяд, сустракаюцца і больш старажытныя будынкі, між іншыі гэта фарты двух крэпасцяў: Берасцейскай і Гарадзенскай.

Форт - гэта паўнавартаснае ўмацаванне ў сістэме цытадэльных збудаванняў, дзе мог размясціцца цэлы гарнізон, каб трымаць абарону. Адначасова з Берасцейскай крэпасцю і побач з ёй у XIX стагоддзі былі ўзведзеныя дзевяць фартоў. Два з іх сёння размешчаныя на тэрыторыі Польшчы, а з беларускіх збудаванняў найбольшую цікавасць уяўляе V форт, што знаходзіцца за некалькі кіламетраў ад Берасця ў вёсцы Гершоны.

V форт Берасцейскай крэпасці - складаная сістэма ўмацаванняў, якая лічыцца адным з самых яркіх прыкладаў расейскай фартыфікацыі. Форт ператвораны ў музей, на ўваходзе трэба купіць білет, а на тэрыторыі ўмацавання прэзентаваная вайсковая тэхніка. Але ў цэлым V форт сёння - гэта бясконцыя неасветлены лабірынт бетонных збудаванняў, падземныя хады і катакомбы, акружаныя водным каналам. Пры наведванні ўмацавання абавязкова трэба мець пры сабе ліхтарык.

Гарадзенская крэпасць захавалася толькі фрагментамі, між іншым гэта таксама некалькі фартоў. Лепш за ўсё захаваўся IV форт, які амаль не закранулі разбурэнні, а таксама II форт, што размешчаны па дарозе да Аўгустоўскага канала. У 2017 годзе пачалася музеіфікацыя ўмацаванняў, так што хутка гэтыя аб'екты плануецца зрабіць папулярнымі турыстычнымі месцамі паломніцтва.

У адрозненне ад фартоў, доты - гэта маленькія абарончыя збудаванні, мураваныя ўмацаванні з адтулінамі для агнявой стральбы якія, як правіла, былі разлічаны на некалькі чалавек. У Першую сусветную вайну, якую за колькасць траншэй і ўмацаванняў называюць «акопнай», на тэрыторыі Беларусі доты будавалі ў асноўным нямецкія войскі. Абарончыя кропкі і сёння можна знайсці па ўсёй лініі фронту ад Верхнядзвінска і Смаргоні да Баранавічаў і Пінска.

Асабліва шмат абарончых пунктаў захавалася на тэрыторыі смаргонскага раёна. Там налічваецца не менш за паўтысячы дотаў, таксама на палях і ў лясах бачныя траншэі, акопы, варонкі ад набояў. У Смаргоні на Залатой горцы размяшчалася нямецкая батарэя, якую ніяк не ўдавалася знішчыць. Беларускія жаўнеры пракапалі туды падземны ход і заклалі вагон выбухоўкі. Сёння ідзе аднаўленне падземнага ходу, які канчаецца велізарнымі варонкамі на месцы выбуху.

Некаторыя смаргонскія доты сёння выкарыстоўваюць як пляцоўку для рэканструкцый. Падчас экскурсійных тураў ля абарончых збудаванняў разгортваюцца бітвы з выбухамі, салдатамі ў акопах, дымавымі шашкамі, піратэхнікай і гарачай гарбатай.

Часцей за ўсё такія інтэрактыўныя экскурсіі праводзяць для дзяцей. Такія туры ёсць і ў Берасцейскай крэпасці. Падчас квэсту «Таямніца форта літары «А» дзеці шукаюць кавалачкі сакрэтнай карты, вызваляюць палонных і праходзяць іншыя заданні.

У міжваенны перыяд, у 1930-х гадах, узводзілася абарончая лінія БССР з назвай «Лінія Сталіна». Яна праходзіла па старой мяжы СССР, усталяванай пасля Рыжскай дамовы ў 1921 годзе, калі Заходняя Беларусь увайшла ў склад Польшчы.

Некаторыя ўмацаванні ўзарвалі немцы, калі акупавалі тэрыторыю краіны. Але тым не менш. многія абарончыя пункты гэтага перыяду захаваліся. Ёсць некалькі дотаў таго часу на тэрыторыі гісторыка-культурнага комплексу «Лінія Сталіна», іншыя доўгачасовыя ўмацаванні можна ўбачыць літаральна на суседніх палях у найбліжэйшых вёсках.

Дот-музей у Заслаўі таксама належыць да гэтага перыяду, ён размяшчаецца на ўзвышшы, што забяспечвае добры агляд. Сёння ў памяшканні трохамбразурнага агнявога пункта №115 са сценамі таўшчынёй 90 см адноўлена тыпавая для вайсковага часу абстаноўка. Там устаноўленыя станковыя кулямёты сістэмы Максіма, ручныя кулямёты сістэмы Дзегцярова і перыскоп для назірання. Гэты агнявы пункт быў разлічаны на 12 чалавек.

У Другую сусветную вайну доты будаваліся значна ў меншай колькасці. З прычыны раптоўнага нападу на СССР і хуткага захопу беларускай тэрыторыі, некаторыя ўмацаванні так і не былі дабудаваныя. Большасць дотаў, узведзеныя ў міжвайсковы перыяд, так і не паслужылі салдатам.

Акрамя таго, што доты сёння можна сустрэць у палях і лясах, агнявыя пункты захаваліся і ў многіх гарадах. Масіўнае збудаванне з трывалага нямецкага бетону не так лёгка знішчыць. Ліквідацыя аб'ектаў з дапамогай выбуху - гэта дарагое мерапрыемства. Таму шматлікія доты ўпісаліся ў гарадскую забудову. Абарончыя збудаванні ёсць нават у Менску, хоць разглядзець у іх агнявую кропку часцяком не проста.

Дзяніс Філіпчык мяркуе, што вайсковыя ўмацаванні - гэта цікавы элемент экскурсій на вайсковую тэматыку, бо ў доты і фарты можна спусціцца, усё пакратаць, нават прыцэліцца. Рэканструкцыі на лініі фронту з анімацыйнымі ўяўленнямі таксама папулярныя сярод турыстаў. Хаця многія мяркуюць, што не заўсёды такія забаўляльныя мерапрыемствы этычна праводзіць на месцах маштабных баёў, дзе паміралі людзі, і дзе, магчыма, не ўсе парэшткі яшчэ вынятыя. Але захавалася і мноства дотаў, якія не выкарыстоўваліся актыўна, яны дакладна могуць стаць аб'ектамі для правядзення розных турыстычных мерапрыемстваў.