Гандляры і найміты ў спадніцах: Шатландскі след у гісторыі Беларусі

Як народ «дуды і кілта» паўплываў на гісторыю нашага народа.

Напэўна, у большасці нашых суайчыннікаў са словам «шатландцы» асацыююцца барадатыя мужчыны ў «спадніцах», якія адважна змагаюцца з ангельцамі, а ў перапынках граюць на дудзе і гоняць віскі. Напраўду гэты народ значна бліжэйшы нам, чым можа здацца: чытачы з здзіўленнем даведваюцца, што сярод іхніх продкаў ёсць ураджэнцы гэтай далёкай паўночнай краіны – калі, вядома, у іх стане цвёрдасці, каб прасачыць свой радавод хаця б да XVII стагоддзя, піша planetabelarus.by.

Дзеля справядлівасці варта адзначыць, што першыя «шкоты» з'явіліся на беларускіх землях яшчэ раней. Так, удзельнікі Петрыкаўскага сойма, які праходзіў у 1503 годзе, абмяркоўвалі пытанне аб тым, каб пасяліць шатландскіх каланістаў у цытадэлях, размешчаных на Дняпры (пасля чарговай вайны паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай яны апусцелі).Так што ж прымусіла ураджэнцаў Шатландыі масава пакідаць сваю радзіму? Даследчыкі дагэтуль спрачаюцца пра гэта. Шмат хто спасылаецца на прыроджаны дух авантурызму і схільнасць да змены месцаў, уласцівыя гэтаму народу. Да таго ж Шатландыя заўсёды была беднай краінай. Урадлівай зямлі не ставала, так што яе жыхары лёгка згаджаліся перабрацца на кантынент у пошуках лепшай долі.

Пакрысе шатландскія гандляры дапялі і да беларускіх зямель, выкарыстоўваючы два асноўныя шляхі: марскі (праз балтыйскія парты і перш за ўсё Гданьск), а таксама наземны — праз Чэхію і дробныя нямецкія княствы. Прычым яны сталіся настолькі паспяховымі, што неўзабаве сталі небяспечнымі канкурэнтамі мясцовым гандлярам. У сойм пасыпаліся скаргі на «вялікую шкоду», якую беларускія гарады нібыта цярпяць ад прадпрымальніцкай дзейнасці шатландцаў. Адказам стала ўвядзенне для іх дадатковых падаткаў. Як бачым, ідэя падтрымліваць айчынную эканоміку такім спосабам не новая.

Праз нейкі час з'явілася цэлая група тавараў, якія называлі «шкоцкімі», хоць вырабляліся яны ў Галандыі, Францыі ці нават Венецыянскай рэспубліцы: каралі, грабяні, ніткі, бяліла, нажы, рукавіцы ды іншыя карысныя дробязі. Таварамі шырокага спажывання, як іх назвалі б на сухой эканамічнай мове, жыхароў самых аддаленых месцаў забяспечвалі менавіта шатландцы. Гэтых вандроўных гандляроў уразнос можна было сустрэць літаральна ў кожнай вёсцы. Ці варта здзіўляцца, што ў свой час яны сталі лёгка вядомым «мэмам», які ахвотна выкарыстоўвалі ў эпіграмах і памфлетах. Так што калі б гадоў 400 таму хто-небудзь пагрукаўся ў вашыя дзверы і пераканаўча прапанаваў купіць ну вельмі патрэбную ў гаспадарцы рэч, гэта амаль напэўна быў бы шатландзец.

Менавіта дзякуючы гэтым «чаўнакам» сярод вялікай разнастайнасці грашовых знакаў, якія мелі абарачэнне ў Рэчы Паспалітай, з'явіўся яшчэ адзін — падвойны шатландскі пені. Ён, дарэчы, быў першай меднай манетай, якая стала выкарыстоўвацца на тэрыторыі Беларусі, і, адпаведна, самага дробнага наміналу — як раз тое, што трэба было шатландцам для іхняга раздробнага гандлю. Менавіта таму яны, нядоўга думаючы, дэ-факта ўвялі ў абарачэнне шатландскі пені, які, мяркуючы з усяго, прывезлі з радзімы ў вялікай колькасці (гэтая манета памерам з сучасную капейку трапляецца ў шмат якіх скарбах таго часу).

Калі пасля уніі з Англіяй у Шатландыі стаў узмацняцца рэлігійны прыгнёт, усё больш жыхароў гэтай краіны накіроўваліся ва Усходнюю Еўропу. Яны ахвотна асядалі ў местах і мястэчках, якія належалі той галіне Радзівілаў, што прыняла кальвінізм — адну з плыняў пратэстантызму, блізкую да распаўсюджанага ў Шатландыі прэсбітэрыянства. Мабыць, найбольш вялікая і чынная суполка ўзнікла ў Слуцку.

Пры гэтым далёка не ўсе шатландцы займаліся ціхамірным гандлем. Сярод іх таксама не бракавала наймітаў, якія шанаваліся ва ўсіх еўрапейскіх арміях за добрую ваенную вывучку. Аднак адданасці ім відавочна не ставала. Патрапіўшы ў палон, шатландцы з лёгкасцю парушалі прысягу і пераходзілі на бок супраціўніка. Так, контр-адмірал Патрык Гордан, які напісаў знакаміты дзённік, праз які сёння вывучаюць побыт шатландскай супольнасці ва Усходняй Еўропе, прымудрыўся аж два разы змяніць шведскае войска на войска Рэчы Паспалітай.

Мэта наймітаў, сярод якіх ставала небагатай шатландскай шляхты, была простай: разбагацець і вярнуцца дадому, таму яны не грэбавалі рабункам і марадзёрствам. Камусьці выпадала зрабіць кар'еру, а нехта гінуў падчас адной з бясконцых войнаў. На беларускіх землях атайбаваліся толькі нешматлікія найміты.

Інакш было з гандлярамі: законы Рэчы Паспалітай літаральна прымушалі іх набываць нерухомасць у местах і ствараць сем'і. Нашчадкі гэтых шатландцаў ахвотна станавіліся падданымі Рэчы Паспалітай, каб пазбавіцца ад фінансавых абавязанняў перад брытанскай каронай.

Аднак гэта не азначала курс на культурную інтэграцыю. Наадварот, яны ўтваралі грамады паводле рэлігійнай прыкметы, самай вядомай з іх была Канвенцыя шатландскага брацтва ў Любліне. Нягледзячы на ўсе спробы захаваць сваю нацыянальную ідэнтычнасць, беларускія шатландцы спакваля распускаліся сярод карэнных жыхароў. Перапіс, якая праводзіўся ў 1620-х сярод жыхароў Пінска, змяшчае звесткі аб чатырох гандлярах-«шкотах», якія насілі прозвішчы Аляшковіч, Літвіновіч, Шымковіч і Ахрамовіч. Працэс асіміляцыі закончыўся ў XIX стагоддзі. Але калі аднойчы на вуліцы ці ў метро вы ўбачыце чалавека, які выглядае так, нібы сышоў са старонак аднаго з раманаў Вальтэра Скота, не спяшайцеся думаць, што перад вамі турыст.