«Моладзь не давала праехаць танкам, атакавалі жаўнераў кактэйлямі Молатава»

50 гадоў таму была прынятая пастанова аб уводзе войскаў СССР у Чэхаславаччыну.

«Солидарность» узгадвае, з чаго пачалася «Пражская вясна», чым былі незадаволеныя ў Крамлі і што з гэтага выйшла.

Вецер пераменаў

У чэрвені 1967 года прайшоў IV з'езд пісьменнікаў ЧССР. Аляксандр Клімент зачытаў адкрыты ліст Аляксандра Салжаніцына да з’езду савецкіх пісьменнікаў. Людвік Вацулік зрабіў прамову, у якой патрабаваў увесці свабоду слова і друку – за гэта яму забаранілі публікавацца і выключылі з партыі. Упершыню публічна прагучала крытыка палітыкі камуністычнай партыі.

У кастрычніку 1967 года ў кулуарах камуністычнай партыі Чэхаславаччыны разгарэлася сур'ёзная барацьба. Прэзідэнт Антанін Навотны выступаў за захаванне старой камандна-адміністрацыйнай сістэмы кіравання і цэнзуры. Яму супрацьстаяла група камуністаў – рэфарматараў і праціўнікаў сталінізму.

Яны прапаноўвалі дэмакратызаваць грамадскае жыццё, выпусціць палітычных зняволеных, дазволіць недзяржаўны друк, даць грамадзянам свабоду сумлення і перамяшчэння. Пазней такую палітыку назавуць «сацыялізмам з чалавечым тварам».

У канцы кастрычніка страйкавалі пражскія студэнты – іх не задавальнялі ўмовы жыцця ў інтэрнатах, асабліва перабоі ў падачы святла. Дэманстрацыю жорстка разагнала паліцыя. Гэта выклікала пратэст не толькі грамадзянскай супольнасці, але і часткі партыйнай эліты.

Не атрымаўшы падтрымкі Брэжнева, Навотны прызнаў паразу і 5 студзеня 1968 года сышоў з пасады Першага сакратара ЦК камуністычнай партыі Чэхаславаччыны (КПЧ). Ягонае месца заняў Аляксандр Дубчак.

Пражская вясна

30 сакавіка Навотнага знялі з пасады прэзідэнта ЧССР. На ягонае месца прыйшоў знакаміты герой вайны генерал Людвік Свобада. Упершыню прэзідэнта выбралі не тайным, а адкрытым галасаваннем – і ён набраў 282 галасы з 288 дэпутатаў.

У красавіку 1968 года быў сфармаваны новы ўрад. Чэхаславацкія камуністы прынялі «Праграму дзеянняў КПЧ», згодна з якой да высокіх пасад з'явіўся доступ не толькі ў камуністаў. Таксама была прызнаная неабходнасць паступовай адмовы ад цэнзуры, захавання правоў і свабод чалавека, росту заробкаў і федэралізацыі дзяржавы (падзел на чэшскую і славацкую часткі).

Дазволілі недзяржаўны друк і аб'яднанні. Засноўваюцца KAN (Клуб ангажаваных беспартыйных – больш за 1,5 млн чалавек) і К-231 (Клуб былых палітычных зняволеных – больш за 80 тысяч чалавек). Былі зноў адкрытыя многія цэрквы, манаскія абшчыны і царкоўны друк, некамуністычныя скаўцкія арганізацыі.

Грамадства пачало хутка мяняцца. На першамайскую дэманстрацыю чэхі ўпершыню выйшлі не пад прымусам. Карэл Тэйкал вёў жывую трансляцыю з месца падзей. Ён успамінаў:

– Мне запомнілася, як адзін з дэманстрантаў, якія праходзяць побач, са словамі: «Вось, вазьміце сабе на падвячорак» — працягнуў Дубчаку свой бутэрброд. Прыйшло нашмат больш людзей, чым меркавалася, радасць і энтузіязм усіх прысутных былі абсалютна спантаннымі і шчырымі. Настрой у грамадстве быў такі, што мы перасталі азірацца па баках і сталі жыць поўным жыццём.

У выніку, 26 чэрвеня ўрад цалкам скасаваў цэнзуру ў друку і СМІ. На наступны дзень у газеце «Литерарни лісты» выйшаў маніфест «Дзве тысячы слоў». У ім раскрытыкавалі павольны ход рэформаў, а кіраўніцтва партыі заклікалі пазбавіцца ад праціўнікаў перамен.

Акупацыя

Брэжнеў і ягонае асяроддзе, якія спачатку давяралі Дубчаку, страцілі цярпенне. Пасля першамайскай дэманстрацыі кіраўніцтва КПЧ разам з паплечнікамі быў выкліканы «на дыван» у Маскву да 4 траўня.

Крэмль даў зразумець, што незадаволены рэформамі. Пасля гэтага краіны Варшаўскай дамовы вызначылі правесці ў Чэхаславаччыне вайсковыя вучэнні пад назвай «Шумава». Іх рыхтавалі з пачатку чэрвеня да пачатку жніўня, да мяжы падцягнулі войскі.

Кіраўніцтва КПЧ таксама «апомнілася». У траўні-чэрвені разгортваецца кампанія супраць недзяржаўных аб'яднанняў – KAN і K-231. Але было ўжо позна. Ячэйкі KAN спантанна ўзнікалі ва ўсёй краіне, а ў прэсе ўсур'ёз абмяркоўвалі пытанне скасавання аднапартыйнай сістэмы і свабодных выбараў.

18 жніўня ў Крамлі была прынятая пастанова аб уводзе войскаў у Чэхаславаччыну пад кодавай назвай «Аперацыя «Дунай». Яе падтрымалі ўсе члены Варшаўскай дамовы, акрамя Румыніі. Чаўшэску адкрыта выказаў Дубчаку сваю падтрымку. Да 20 жніўня была падрыхтаваная групоўка войскаў колькасцю больш 500 тысяч чалавек, падзеленая на два войскі.

А 22 гадзіне 15 хвіліне 20 жніўня 1968 года паступіў сігнал «Влтава-666»: аперацыя пачалася, войскі перайшлі Чэхаславацкую мяжу ў 18 кірунках.

Пражскі гаркам камуністычнай партыі выпускае заклік «Камуністычным і рабочым партыям усяго свету!»:

«Таварышы! Сёння Чэхаславацкая Сацыялістычная Рэспубліка супраць волі ўрада, Нацыянальнага сходу, кіраўніцтва КПЧ і ўсяго народа была акупаваная войскамі пяці краін Варшаўскай дамовы! Таварышы, пратэстуйце супраць гэтага беспрэцэдэнтнага парушэння сацыялістычнага інтэрнацыяналізму!

Патрабуйце неадкладнага вываду акупацыйных войскаў!»

Па радыё савецкіх вайскоўцаў называлі акупантамі, але заклікалі насельніцтва не аказваць узброенага супраціву. 21 жніўня а 4 гадзіне раніцы былі арыштаваныя вышэйшыя чыны КПЧ разам з Аляксандрам Дубчакам. У той жа дзень іх вывезлі ў Маскву.