«Лукашэнку папярэдзілі, якім будзе адказ»

У рэжыму спрацаваў інстынкт самазахавання.

У апошнія тыдні няўхільна расце ціск на мяжу Еўразвязу з боку Беларусі. Напады нелегальнымі мігрантамі пакуль у меншай меры закранулі Літву, аднак павелічэнне спроб незаконнага пранікнення адзначана ў Латвіі. А некалькі дзён таму зафіксаваны масавы штурм польскай мяжы. Чаго чакаць найбліжэйшым часам і ці ёсць рызыка новага вітка міграцыйнага крызісу? «Новая газета. Балтия» звярнулася да беларускага сацыёлага Генадзя Коршунава, які пільна адсочвае і аналізуе сітуацыю.

Польшчы дастаецца. Латвіі - менш. Літву не хочуць злаваць?

На некаторы час тэма нелегальнай міграцыі пайшла ў цень грамадскага парадку дня. Нават падалося, што праблема страчвае сваю актуальнасць. Аднак нядаўні выпадак нагадаў: крызіс далёкі ад заканчэння.

Раніцай 10 красавіка 2024 года некалькі сотняў чалавек, у якіх у руках былі палкі, камяні і нешта падобнае да драбін, распачалі спробу штурму беларуска-польскай мяжы. Але сустрэўшы адпор з боку польскіх памежнікаў, яны змушаныя былі адступіць углыб Беларусі.

- Гэтая атака звяртае на сябе ўвагу не толькі агрэсіўнасцю, але таксама масавасцю, - заўважае Генадзь Коршунаў, які дзеліцца назіраннямі аб развіцці міграцыйнага крызісу ў сваім Telegram-канале. - Выпадак на беларуска-польскай мяжы - яркая ілюстрацыя таго, што рэзкая эскалацыя можа адбыцца ў кожны момант. Сабраць групу на некалькі сотняў, а то і тысяч чалавек для аўтакратычных рэжымаў Расеі і Беларусі - не праблема.

Іншая асаблівасць, якая кідаецца ў вочы, - гэта выбіральнасць геаграфіі нападаў. З лютага гэтага года, калі пачаўся рост нелегальных спроб патрапіць у Еўразвяз (ЕЗ), ільвіная дзель інцыдэнтаў была зафіксаваная Польшчай, істотна менш — Латвіяй. А Літва пакуль сутыкаецца з адзінкавымі выпадкамі.

- Такое пачуццё, што беларускія ўлады ўсё ж спадзяюцца на нармалізацыю стасункаў з Літвой і не хочуць злаваць гэтую краіну, - так Генадзь Коршунаў тлумачыць магчымыя матывы рэжыму Лукашэнкі. - Другая прычына ў тым, каб не перабіваць выгадную афіцыйнаму Менску парадак дня. Цяпер літоўскімі палітыкамі ўзмоцнена прасоўваецца тэма радыкальнага ліцвінізму і пагрозы нацбяспецы ў сувязі з колькасцю беларусаў у краіне. Гэта стварае ціск на дыяспару, што ў інтарэсах улады РБ.

Аднак найбольшая асцярога беларускага рэжыму звязана з магчымым перакрыццем астатніх пунктаў пропуску на мяжы з Літвой.

Нагадаем, з 1 сакавіка не працуюць памежныя пераходы «Лаварышкі» (з беларускага боку «Катлоўка») і «Райгорад» («Прывалка»). Такім чынам у гэты момант функцыянуюць толькі два пункты пропуску з шасці. Калі рух спыніцца і там, то гэта можа стаць істотным ударам для Лукашэнкі і ягоных чыноўнікаў, якія працягваюць зарабляць на кантрабандзе.

Такі сцэнар сур'ёзна разглядаўся кампетэнтнымі ведамствамі краін Балтыі і Польшчы ў жніўні 2023 года. Тады бакі дамовіліся аб двух крытэрах, пры якіх будзе цалкам закрытая мяжа з Беларуссю. Па-першае, узброены інцыдэнт ля мяжы. Па-другое, арганізаваны масавы прарыў нелегальных мігрантаў.

Залежнасць міграцыйных нападаў ад заяў, пастаноў і палітычных падзей прасочваецца і ў шэрагу іншых выпадкаў. Напрыклад, калі ў ліпені 2023 года ў Вільні праводзіўся саміт NАТО, то колькасць спроб нелегальна перасячы беларуска-літоўскую мяжу скарацілася да рэкордна нізкіх значэнняў.

- Думаю, у рэжыму спрацаваў інстынкт самазахавання, - мяркуе Генадзь Коршунаў. - А ў тых, хто кіруе гэтым працэсам, ён, несумненна, ёсць. Да таго ж, напэўна, засталіся нейкія каналы камунікацыі, па якіх перадалі недвухсэнсоўныя папярэджанні, да чаго могуць прывесці магчымыя правакацыі.

«Беларускі рэжым ажыццяўляе своеасаблівае суправаджэнне расейскага ўварвання»

За апошнія тры гады Польшча і краіны Балтыі прынялі шэраг мер, выпрацавалі тактыку, унеслі змены ў заканадаўства. Ёсць адчуванне, што праблема купаваная. Тады які сэнс працягваць напад? Маральнае задавальненне, што ўдаецца прычыніць нязручнасці «непрыязным краінам»?

- Верагодна, матыў больш сур'ёзны, - працягвае сацыёлаг. - Лукашэнка забяспечыў алібі, пазіцыянуючы сябе суўдзельнікам агрэсіі супраць Захаду. Маўляў, Пуцін вядзе вайну ва Украіне. А я дапамагаю чым магу, выкарыстоўваю нелегальных мігрантаў трэціх краін як зброю.

Даследчык мяркуе, што такім чынам беларускі рэжым ажыццяўляў своеасаблівае суправаджэнне расейскага ўварвання ва Украіну. Гэта магло быць таксама спробай дэстабілізаваць ЕЗ перад пачаткам поўнамаштабнай вайны.

На карысць гэтай версіі кажа і тое, як развівалася сітуацыя напярэдадні. У лютым 2022 года было зафіксавана 1 500 выпадкаў спроб прарыву праз мяжу ЕЗ з Беларусі, у сакавіку практычна ўдвая больш - 2700. А калі аўтакратычныя рэжымы зразумелі, што «Кіеў за тры дні» не ўзяць, то сітуацыю адкацілі, і ў красавіку статыстыка вярнулася да лютаўскім значэнняў.

- Шырока распаўсюджанае меркаванне, што міграцыйны крызіс пачаўся пасля прымусовай пасадкі самалёта Ryanair з Раманам Пратасевічам на борце, а дакладней як адказ на жорсткую рэакцыю Захаду (Лукашэнка даслоўна заявіў, што цяпер не будзе спыняць плынь наркотыкаў і мігрантаў - заўв.), - нагадвае Генадзь. Коршуноў. - Але статыстыка кажа аб тым, што колькасць нелегальных спроб перасекчы мяжу Еўразвязу з Беларусі стала расці за некалькі месяцаў да інцыдэнту з самалётам. Са студзеня да траўня 2021 года літоўскімі памежнікамі было затрымана 189 мігрантаў. Для параўнання: за ўвесь 2020 год быў зафіксаваны ўсяго 81 такі выпадак. У 2019-м - 46, у 2018-м - 104.

Няма сумненняў, мяркуе сацыёлаг, што крызіс мае штучны характар, і таму ёсць нямала ўскосных і прамых пацвярджэнняў.

За апошнія гады была наладжаная інфраструктура транспартавання людзей, якія шукаюць лепшага жыцця ў Еўропе, да мяжы з ЕЗ.

Адны дастаўляюць іх у Маскву, іншыя суправаджаюць у Беларусь, трэція накіроўваюць непасрэдна да мяжы.

- Адбылася вэпанізацыя, калі мігрантаў выкарыстоўваюць у якасці зброі, - падкрэслівае суразмоўца «Новой газеты. Балтия». - Падазраю, што разлік быў на палярызацыю меркаванняў у Еўропе і на наступны раскол: з аднаго боку апынуліся б краіны, на якія прыпаў міграцыйны ўдар, з другога - астатні Еўразвяз. Але здарылася з дакладнасцю да наадварот: Польшча і краіны Балтыі адпрацавалі ўзаемную механіку: камунікацыйныя, арганізацыйныя і фінансавыя інструменты.

Хоць пікавыя пагрозы ўдалося купаваць, праблема міграцыйнага крызісу не можа быць развязаная, пакуль ва ўладзе знаходзяцца Пуцін і Лукашэнка, мяркуе Генадзь Коршунаў.

Ён падкрэслівае, што праз штучную прыроду гібрыдных нападаў цяжка прагназаваць далейшую сітуацыю. Эскалацыя залежыць ад волі аўтакратаў, якія могуць арганізаваць спробу маштабнага прарыву мяжы ЕЗ у кожны момант.

- Калі ж глядзець выключна на лічбы, то цяпер адбываецца рост колькасці міграцыйных нападаў і ёсць усе падставы думаць, што трэнд будзе прадоўжаны. Асабліва добра гэта заўважна, калі параўноўваеш сакавіцкія паказчыкі. У 2022 годзе ў гэтым месяцы было зроблена 2,6 тысячы спроб, у 2023-м - амаль 3,5 тысячы, у 2024-м - больш за 4,2 тысячы, - дае такія лічбы сацыёлаг.

У той жа час адзін з літоўскіх вайсковых экспэртаў, да якога «Новая газета. Балтыя» звярнулася па каментар, мяркуе, што Расея пакуль не чыніць міграцыйны ціск у поўнай меры, паколькі не можа выкарыстоўваць гэта з выгадай для сябе. Аднак аналітык прапануе ўважліва глядзець на Блізкі Усход, з-за сітуацыі на якім колькасць уцекачоў можа значна вырасці, чым, напэўна, скарыстаецца Крэмль.