Штосьці ў гэтым свеце відавочна «зламалася»

Культура як зброя ўплыву Крэмля.

Навіна пра тое, што славутая оперная дзіва Ганна Нятрэбка зноў выступіць на сцэне Каралеўскага опернага тэатра ў Лондане, выклікала буру абурэння і спрэчак. Пасля пачатку поўнамаштабнай вайны Расіі супраць Украіны ў 2022 годзе імя Нятрэбкі знікла з афіш вядучых заходніх тэатраў. Яе канцэрты адмянялі, кантракты разрывалі ў знак салідарнасці з Украінай. Аднак праз тры гады, пакуль расійскія бомбы ўсё яшчэ абрушаюцца на ўкраінскія гарады, Нятрэбка абвешчаная выканаўцай галоўнай партыі ў оперы Пучыні «Тоска» на сцэне Ковент-Гардэн. Яе вяртанне запланавана на верасень і стане першым выступленнем спявачкі ў Лондане з 2019 года.

Ужо напярэдадні прэм’ернага спектакля ў Лондане разгарэўся скандал. Ля Каралеўскай оперы прайшлі акцыі пратэсту з украінскімі і брытанскімі сцягамі. Сотні людзей патрабавалі адмяніць выступленні расійскай спявачкі. У адкрытым лісце кіраўніцтву тэатра, падпісаным больш як 50 дзеячамі культуры і палітыкамі з Украіны, Вялікабрытаніі, Францыі і нават былым прэм’ер-міністрам Новай Зеландыі, выказаны «боль ад таго, што Royal Opera House адкрывае дзверы для даўняга сімвала культурнай прапаганды рэжыму, адказнага за ваенныя злачынствы».

Ганна Нятрэбка набыла сумнеўную славу не толькі як оперная прымадонна, але і як фігура, што ўвасабляе прарасійскую пазіцыю ў палітыцы. Яна многія гады была набліжаная да расійскай улады. Яшчэ ў 2008 годзе Уладзімір Пуцін асабіста ўручыў ёй званне народнай артысткі. Нятрэбка выступала даверанай асобай Пуціна на прэзідэнцкіх выбарах і не раз атрымлівала ад яго дзяржаўныя ўзнагароды. У 2014 годзе, на фоне першага этапу агрэсіі супраць Украіны, спявачка публічна падтрымала прарасійскіх сепаратыстаў на Данбасе. Яна перадала 1 мільён рублёў на «аднаўленне тэатра» ў акупаваным Данецку, а таксама пазіравала з сцягам так званай «Новарасіі». Гэтыя крокі фактычна зрабілі Нятрэбку часткай крэмлёўскай прапаганды.

Прынцыповая пазіцыя, якую заходнія культурныя інстытуты займалі ў першыя месяцы поўнамаштабнай вайны, паступова дае трэшчыны. У 2022 годзе найбуйнейшыя оперныя дамы (ад Метрапалітэн-оперы ў Нью-Ёрку да Ла Скала і Баварскай дзяржаўнай оперы) адмянялі кантракты з Нятрэбкай і іншымі артыстамі, звязанымі з Крэмлём, уводзячы свайго роду «ментальны карантын» супраць расійскай культуры. Аднак праз паўтара-два гады сітуацыя пачала змяняцца. Пад лозунгамі «мастацтва па-за палітыкай» некаторыя вядомыя расіяне зноў атрымліваюць запрашэнні.

Гастрольны графік Ганны Нятрэбкі на бліжэйшы год распісаны па найбуйнейшых залах Еўропы — ад Берліна да Цюрыха. Пасля вымушанага перапынку яна адновіла выступленні. Скандальна вядомым стаў яе канцэрт у Браціславе ў красавіку 2024-га, які прайшоў з аншлагам насуперак афіцыйным пратэстам Украіны. У сезоне 2025/26 яе чакаюць партыі не толькі ў Лондане, але і ў іншых сталіцах. Паралельна да вяртання рыхтуюцца і іншыя персоны, раней выкрасьленыя з афіш. Дырыжор Валерый Гергіеў (даўні сябар Пуціна) запланаваны да выступлення з аркестрам Марыінскага тэатра ў Барселоне. Гэта той самы Гергіеў, які праславіўся правядзеннем прапагандысцкіх канцэртаў у падтрымку крэмлёўскіх войнаў. Дырыжыраваў на руінах Цхінвалі ў 2008-м і ў сірыйскай Пальміры ў 2016-м, адкрыта агітаваў за анексію Крыму. Калі яшчэ ўчора падобныя фігуры лічыліся «неўязнымі», дык сёння для іх зноў прыпрыадкрываюцца дзверы еўрапейскіх фестываляў і залаў.

Выпадак з Нятрэбкай — паказальны эпізод значна шырэйшай стратэгіі. Расійская ўлада на працягу многіх гадоў сістэмна выкарыстоўвае культуру як інструмент так званай «мяккай сілы». Крэмль яшчэ з часоў СССР усведамляў, што балет, опера, класічная музыка, літаратура і іншыя сферы мастацтва здольныя выклікаць захапленне сусветнай аўдыторыі і служыць вітрынай, што прыкрывае рэпрэсіўную сутнасць рэжыму.

Вяртанне Ганны Нятрэбкі на лонданскую сцэну — гэта не проста эпізод з жыцця оперы. Гэта сімптом значна шырэйшай праблемы. Расія спрабуе рэваншаваць свой уплыў, выкарыстоўваючы культурны фронт там, дзе церпіць ізаляцыю на фронце палітычным і ваенным. Кожны такі выпадак — гэта праверка на трываласць каштоўнасцяў Захаду. Праверка таго, ці дазволіць Еўропа крэмлёўскім набліжаным зноў выступаць і зрываць апладысменты, нібы забыўшыся пра танкі, што забіваюць украінскіх дзяцей. Бо калі дазволіць вярнуць на сцэну блізкіх саюзнікаў Пуціна, быццам нічога не адбылося, дык мастацтва ператворыцца ў дэкарацыю, за якой хаваюцца руіны і кроў.

Для Крэмля допуск Нятрэбкі ў Ковент-Гардэн — гэта маленькая перамога ў вайне наратываў. Расійская прапаганда ўжо падала гэта як доказ таго, што «нашу вялікую культуру не скасаваць», што Захад сам стаміўся ад уласных прынцыпаў і гатовы апладзіраваць расійскай зорцы нягледзячы ні на што. У той час як украінцы перажываюць сапраўдныя трагедыі, на опернай сцэне разгортваецца выдуманая драма. Мастацтва не бывае па-за кантэкстам, калі адным з кантэкстаў з’яўляюцца бамбардзіроўкі і акупацыя. Недарма лозунг пратэстоўцаў супраць выступленняў Нятрэбкі гучаў: «Art is never neutral» – «мастацтва ніколі не бывае нейтральным».

Крэмль імкнецца «вынесці за дужкі» агрэсію супраць Украіны, і атрымліваецца, што ў яго нешта ў гэтым плане выходзіць? Сёння можна хадзіць на канцэрты пуцінскіх прыспешнікаў, заўтра — гандляваць з пуцінскімі бізнесменамі, паслязаўтра — здымаць для іх любыя абмежаванні. І ўсё гэта «будзе іншым».

Так працуе пуцінская «нага ў дзвярах» Еўропы. Спачатку запускаем артыстаў, а ўжо за імі прыйдуць бізнесмены, палітыкі і, урэшце, вайскоўцы. Бо мэтаў у плане агрэсіі супраць усёй Еўропы ў Расіі ніхто ніколі так і не адмаўляў. То бок, Расія рыхтуе агрэсію супраць Еўропы, рэгулярна пагражае прымяненнем сілы, у прастору ЕС залятаюць дроны, а каля межаў разгортаюцца «вучэнні», што з’яўляюцца яўнай дэманстрацыяй сілы. Па расійскім тэлебачанні літаральна штотыдзень абяцаюць «ператварыць Лондан у ядзерны попел». І ў тым жа Лондане спакойна выступаюць расійскія артысты, якія маюць узнагароды ад дыктатара, што ўсё гэта санкцыянаваў. Штосьці ў гэтым свеце відавочна «зламалася».

Нармалізацыя агрэсіі і ваенных злачынстваў зайшла ў Еўропе занадта далёка. Людзі, якія ніколі не сутыкаліся з рэальнай вайной і для якіх ваенныя злачынствы — гэта «нешта з гісторыі нацызму», відавочна, проста няздольныя зразумець, чаму нармалізацыя зла — гэта шлях у бездань. Спачатку настае маральны заняпад, а далей за ім ідзе ўсё астатняе.

Спачатку пачынаецца «не ўсё так адназначна» і «культура па-за палітыкай», а потым гэтыя выдатныя дзеячы культуры адкрыта заклікаюць да забойстваў, генацыду і злачынстваў. А чаму не? У іх жа ёсць прыкрыццё. Яны «дзеячы культуры». Нясуць нейкія «каштоўнасці», якія самі, падобна, ніколі не падзялялі і не разумелі.

Пётр Алешчук, доктар палітычных навук, прафесар КНУ імя Тараса Шаўчэнкі, спецыяльна для сайта Charter97.org

Вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL97116022020000000216711123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com