Андрэй Суздальцаў: Шалёны Лукашэнка звальняе чыноўнікаў ад бяссілля

Падзеі ў Барысаве паказалі наменклатуры бессвядомасць улады.

У пятніцу 8 лістапада Лукашэнка ў сваёй традыцыйнай тэлевізійнай манеры разыграў паўнавартасны кадравы спектакль. Чарговы фарс, натуральна, прыцягнуў увагу мільёнаў грамадзян Рэспублікі Беларусь. «Пацярпелі» людзі ў краіне вядомыя: Барыс Батура, Андрэй Тур, Уладзімір Сямашка і Андрэй Кабякоў, які далучыўся да іх супраць уласнай волі. Вялікай сенсацыі ў гэтым няма, навіна не выйшла з-за перадзелы беларускага інфармацыйнага поля, але «асадачак застаўся», піша расейскі палітолаг Андрэй Суздальцаў на сайце politoboz.com.

Ядлаўцовы куст

Безумоўна, выказваць спачуванні «рэпрэсаваным» няма ніякай неабходнасці, бо не з'яўляецца таямніцай тое, што асноўны дэвіз блізкага атачэння Лукашэнкі гучыць у стылі старой амерыканскай казкі: «Рабіце з намі што хочаце, толькі не кідайце ў ядлаўцовы куст!». Думаецца, што і для яго не з'яўляецца навіной тое, што яго вышэйшая наменклатура, як гаворыцца, з рукі адкормленая, так і наровіць куды-небудзь «саскочыць» і з нарабаванымі багаццямі «схавацца» ў найбліжэйшым замежным «ядлаўцовым кусце».

Можна сказаць, што цяпер вярхушка беларускай улады ўяўляе з сябе віртуальны статак з пастухом (Лукашэнка) і групай кемлівых аўчарак на чале з Віктарам Лукашэнкам, якія пільна назіраюць за тым, каб ні адна «паршывая авечка» ад статку не адбілася і не свільнула налева. А тым часам, пастух , як «правільны» жывёлавод, бараноў і авечак перыядычна стрыжэ, а тых, «якія выйшлі ў тыраж», пускае на мяса, не забываючы і шкуру.

Разуменне таго, што са «статка» выхаду няма, мабыць усё ж такі пранікае ў свядомасць вышэйшай беларускай наменклатуры. Адсюль і нейкая дзіўная рабская асуджанасць, якая праглядае ў паводзінах губернатараў і чыноўнікаў высокага рангу. Людзі жывуць і нават сяк-так працуюць пад дамоклавым мячом бясконцага 1937 года. Варта нагадаць, што беларускі прэзідэнт адрозніваецца выключнай злапомнасцю і жорсткасцю. Ён гадамі прывучаў як сваю світу, наменклатуру і сілавікоў, так і апазіцыю да думкі, што ад яго каральнай рукі паратунку няма і «ворагаў беларускага народа», якія ўхіліліся, знойдуць нават на дне марскім.

Але няма правілаў без выключэнняў. У прыватнасці, з рэспублікі ў свой час выехалі на пастаяннае месца жыхарства ў іншыя краіны, уключаючы Расею, некалькі вышэйшых беларускіх чыноўнікаў, якіх усё ж такі не пераследавалі. Магчыма, што тут мелі месца дамовы і ўзаемныя абавязацельствы.

Але ў цэлым, абстаноўка ў вышэйшай наменклатуры рэспублікі працягвае заставацца вельмі цяжкай. Людзі працуюць у атмасферы сачэння, даносаў, плётак і чутак. Пагроза расправы з'яўляецца такой відавочнай, што працоўны дзень, які завяршыўся без эксцэсаў, успрымаецца ці ледзь не святам.

Усё гэта нагадвае сітуацыю ў савецкай сталінскай бюракратыі зімы 1952/1953 гадоў - усім усё надакучыла і ўсе чакаюць нейкага «зыходу» з ужо ўсім бачнага тупіка.

Тыповы крызіс

Аднак, неабходна памятаць, што негатыўныя працэсы ў наменклатуры цалкам ўкладваюцца ў эвалюцыю нармальнага, калі можна так сказаць, устаноўленага і прынятага насельніцтвам аўтарытарнага рэжыму, дзе кіраўнік дзяржавы фармальна адказвае за ўсё добрае і дрэннае, з чым сутыкаецца насельніцтва. Аднак, як правіла, аўтарытарны лідар адказвае толькі за поспехі, а вось за правалы аказваюцца вінаватыя суседнія дзяржавы, бясконцы сусветны эканамічны крызіс і само насельніцтва, якое ў той ці іншай ступені не выконвае рэкамендацыі кіраўніцтва краіны. Дадзены фармат выканання дзяржаўных абавязацельстваў, які прыжыўся ў Беларусі, не з'яўляецца нечым новым у аўтарытарным свеце.

Наўрад ці хто будзе сумнявацца, што ў Рэспубліцы Беларусь пабудаваны класічны аўтарытарны рэжым, які адпавядае ўсім асноўным крытэрам развітой сістэмы аўтарытарызму, якая цалкам склалася. Акрамя таго, не варта забываць, што ёсць яшчэ новыя рысы, уласцівыя аўтарытарызму на постсавецкай прасторы, якія адлюстроўваюць інтарэсы, як кіруючых колаў, так і савецкі вопыт.

Натуральна, было б дзіўным не адзначыць і тыя спецыфічныя ўмовы, якія ствараюць палітычную і сацыяльна-эканамічную сітуацыю для ліквідацыі аўтарытарнага рэжыму. Але варта нагадаць, што крызіс кіруючай наменклатуры з'яўляецца найважнейшай складовай часткай класічнага прыкладу распаду аўтарытарнага рэжыму.

Аднак ёсць пэўныя сумневы. Нягледзячы на тое, што ў цэлым становішча ў вышэйшай беларускай наменклатуры застаецца вельмі напружаным, пастаянная перакартоўка наменклатурнай калоды сведчыць пра тое, што ва ўладаў няма прытоку «свежай крыві», а таксама з'яўленне ў асяроддзі кіруючай бюракратыі адчування пастаяннай пагрозы. Ці можна лічыць гэтыя фактары сведчаннем таго, што ў асяроддзі вышэйшай наменклатуры пачалі праяўляцца прыкметы сістэмнага крызісу?

Эвалюцыя

За апошнія дваццаць гадоў у аўтарытарнай сістэме беларускай дзяржавы адбыліся сур'ёзныя змены, якія характарызуюць эвалюцыю кіруючага рэжыму.

Першае, што кідаецца ў вочы, дык гэта паступовы, але няўхільны пераход ад народніцкага, папулісцкага характару рэжыму, традыцыйнага для ранняга аўтарытарызму да стандартнай дэспатыі дэмагагічнага лева-цэнтрысцкага толку ў стылі позняга Чаўшэску. Улада забранзавела, перасялілася ў палацы, стала ўяўляць з сябе сход мільянераў і нават мільярдэраў (даляравых). Вакол яе з'явілася кальцо са штучных алігархаў, якія ўзялі на сябе працу з грашыма ўлады і «сям'і». З'яўленне «сям'і» - унутраны механізм для перадачы ўлады па спадчыне.

Першае дзесяцігоддзе існавання рэжыму сышло на паступовае змяненне Канстытуцыі, прыстасаванне яе для бясконцай пралангацыі вярхоўнай улады. Перафарматаванне Канстытуцыі пад запыты аўтарытарнага рэжыму праходзіла дзякуючы створанай дэкаратыўнай дэмакратыі і актыўнаму выкарыстанню рэферэндумаў - ідэальнага ва ўмовах аўтарытарызму інструмента, навязвання волі аднаго чалавека грамадству (і народу?). У пачатку другога дзесяцігоддзя, пасля 2004 года, патрэба ў рэферэндумах і дэкаратыўнай дэмакратыі знікла, адышлі ў нябыт нават намёкі на падзел уладаў.

Між тым, перад аўтарытарным рэжымам адкрыліся новыя перспектывы. Паступова дзяржаўная ўласнасць на сродкі вытворчасці апынулася ў руках «сям'і». Гэта стала паваротным момантам для будучыні аўтарытарнага рэжыму, так як фактычная прыватызацыя вытворчых актываў і рэсурсаў краіны заклала ўжо эканамічную аснову для стварэння кіруючай дынастыі. Адсюль і вельмі негатыўны падыход дзейнага прэзідэнта да рэальнай прыватызацыі, якая аб'ектыўна пагражае «фамільнаму дамену».

Для забеспячэння працэсу кансалідацыі ўласнасці ў адных руках неабходная ідэалогія і сіла, якая яе падтрымлівае. Менавіта ў другім дзесяцігоддзі існавання беларускага аўтарытарнага рэжыму важнасць сілавога фактару стала вызначальнай. Запалохванне і рэпрэсіі сталі звыклай практыкай уладаў, з якой вялікая частка палітычнага класа і грамадства змірылася і нават ухваліла.

Змянілася і ідэалогія рэжыму: ад папулізму і сацыяльнай дэмагогіі ўлады ссунуліся да новай ідэалогіі, у аснове якой апынуўся складаны кактэйль з нацыяналістычных ідэй і рэлігійна-містычных канцэпцый абранасці беларусаў і іх правадыра.

Між тым улада стала амаль сакральнай. Вырасла новае пакаленне грамадзян рэспублікі, якое нарадзіліся пры першым прэзідэнце, і ўжо ўвайшло ў дарослае жыццё. Паступова сфармаваўся своеасаблівы сацыяльна-эканамічны ўклад, які дазваляе з аднаго боку выйсці на нейкі этап уласнай беларускай ідэнтычнасці, а з другога - неяк выжываць эканамічна.

На гэтым фоне для большай часткі насельніцтва першы прэзідэнт рэспублікі стаў амаль ідалам. Ужо забылася, як жылося да Лукашэнкі, ужо прызвычаіліся, як жывецца цяпер і вельмі баяцца той невядомай будучыні, якая наступіць пасля вялікага «бацькі». Гэта вядома, не культ асобы ў паняццях сярэдзіны мінулага стагоддзя або ў фармаце Туркменбашы, але няма сумневаў у тым, што ў насельніцтва сфармаваўся пэўны, амаль містычны вобраз беларускага прэзідэнта, якому «шанцуе» і які ўмее «выкручвацца» з любой калатнечы.

Апошні этап

Канец другога дзесяцігоддзя аўтарытарызму - эпоха загнівання. Перш за ўсё, адбыўся распад беларускай эканамічнай мадэлі. Маючы нябачана спрыяльныя ўмовы, непараўнальныя ні з адной з краін постсавецкай прасторы, беларускае кіраўніцтва ўхітрылася паўтарыць шлях савецкай эканомікі, якая, у сваю чаргу, ніколі не пакутуючы ад адсутнасці рэсурсаў, у выніку зайшла ў тупік.

Пачаўся этап дэіндустрыялізацыі, які аўтарытарная мадэрнізацыя спыніць апынулася не ў сілах. Між іншым, скандал, які ўчыніў Лукашэнка на руінах ААТ «Барысаўдрэў» як раз з'яўляецца прыкметай таго, што з фанерай не ўвойдзеш у шосты тэхналагічны ўклад. Мадэрнізацыя беларускай эканомікі правалілася.

Адначасна адбыліся змены і на палітычным полі. Перш за ўсё, сілавы кампанент пачаў набываць палітычную значнасць. Гэты працэс адбываўся вонкава амаль незаўважна, але ўжо з часоў Віктара Шэймана і Уладзіміра Навумава пазіцыі сілавікоў у палітыцы пастаянна ўмацоўваліся. Курыраванне сілавога блока Віктарам Лукашэнкам вывела іх на перадавыя пазіцыі, што, па ідэі, павінна было забяспечыць бяспеку аўтарытарнага рэжыму, але з іншага боку, менавіта ў гэтым сектары па аб'ектыўных прычынах і запасяцца найбольш актыўныя персанажы, якія ўжо адчулі смак ўлады і палітычнай дзейнасці, якая пакуль замяняецца пастаяннай барацьбой у кулуарах.

Цалкам вызначыўся і дынастычны спосаб перадачы ўлады, сцэнар якога канчаткова будзе выпрацаваны ў 2015 - 2016 гадах.

Разам з прыходам да ўлады Уладзіміра Макея лімітрофнасць знешняй палітыкі рэспублікі дасягнула свайго гістарычнага максімуму. Не маючы магчымасці адмовіцца ад удзелу ў еўразійскай інтэграцыі, улады рэспублікі, між тым захавалі пэўны патэнцыял для гульні ў геапалітыку паміж Расеяй і Еўразвязам. Але калі ў другой палове 1990-х гадоў і пачатку 2000-х гадоў Менск меў магчымасць непрацяглы час (у перыяды абвастрэння адносінаў паміж РФ і РБ) быць суб'ектам ў гэтай гульні, то ў 2010-х гадах яму застаецца быць толькі аб'ектам гульні дзяржаў, перыядычна прапаноўваючы Захаду выкарыстоўваць сябе ў якасці інструмента супраць Расеі.

Варта адзначыць, што Масква звычайна ўлоўлівала схільнасць Менска да рознага роду палітычных «выкрутасаў» і старалася не правакаваць беларускае кіраўніцтва да крокаў, якія могуць вельмі дорага абыйсціся самой беларускай уладзе і беларускаму народу. Класічным прыкладам можна лічыць атмасферу і вынікі пасяджэння Вышэйшага еўразійскага эканамічнага савета, які адбыўся ў Менску 24 кастрычніка і праходзіў у «цені» прызначанага на канец лістапада саміту Усходняга партнёрства ў Вільні.

Але галоўнай праблемай позняга аўтарытарызму з'яўляецца, вядома, не палітычны патэнцыял сілавікоў ці асцярогі ў дачыненні да паглыблення інтэграцыйных працэсаў, якія, па сутнасці, не могуць развівацца ва ўмовах аўтарытарызму. Калі ў 1990-х гадах аўтарытарызм выступаў у ролі натуральнай палачкі-выручалачкі, здольнай спыніць хвалю крызісных з'яў, якія ахапілі маладыя дзяржавы, якія ўтварыліся на абломках СССР, то, па сканчэнні дваццаці гадоў, аўтарытарызм стаў меней запатрабаваным палітычнымі класамі і грамадствамі краін СНД.

Аўтарытарызм у свой час змог стабілізаваць і нават часткова аднавіць старую эканамічную сістэму, але будаваць новую - ён не ў сілах, так як сучасная эканоміка непарыўна звязаная з развітой палітычнай сістэмай і замяніць, а хутчэй яе падмяніць, архаічнымі аўтарытарнымі формамі прымусу ў фармаце гараднічага XIX стагоддзя («спустошу - пасаджу») немагчыма. Але мадэрнізаваць рэальную эканоміку неабходна...

Гэта разумеюць нават самыя экзатычныя дыктатары XXI стагоддзя. Напрыклад, улады Паўночнай Карэі ўжо некалькі гадоў апякуюць гандлёва-эканамічную зону ў Кэсоне, дзе асноўныя капіталаўкладанні ажыццяўляе паўднёвакарэйскі капітал.

Праўда ў КНДР ёсць і няўдалы вопыт, які цалкам мог улічыць і беларускі бок. Гаворка ідзе пра турыстычна-ігральную зону ў Расоне на мяжы з Кітаем. Росквіт у гэтай зоне ігральнага бізнесу выклікаў гнеў Пекіна, і казіно давялося прыкрыць. Зараз Кім Чэн Ын абвясціў пра план прыцягнення інвестыцый у эканоміку краіны, якой тэрмінова патрабуецца мадэрнізацыя.

Але хто гэтую мадэрнізацыю павінен рабіць? Вось тут і выступае на першы план наменклатура.

Шаленства

Аўтар гэтых радкоў уважліва і некалькі разоў прагледзеў відэа ад 8 лістапада. Маркотныя і спалоханыя твары Батуры і Сямашкі не выклікалі здзіўлення. Гэтыя фігуры і так асуджаныя разам з рэжымам. Некаторую сімпатыю выклікаў малады дырэктар ААТ «Барысаўдрэў». На фоне апантанай ад страху прэзідэнцкай світы дырэктар выглядаў спакойным і дасведчаным спецыялістам. Акрамя таго, як чалавек справы, ён відавочна не баяўся Лукашэнку. Вось гэта было нечым новым...

Але Лукашэнка застаецца старым. Бо дзе і з якой нагоды разгарэўся скандал? На задворках вытворчасці, на заднім двары, на фоне разбітай дарогі, кінутых на зямлю панэляў, закінутых і прагнілых складоў і хлявоў. Безумоўна, пейзаж не вельмі добры, але было б дзіўна патрабаваць ад кіраўніцтва прадпрыемства, якое знаходзіцца ў разгары рэканструкцыі, чыстых дарог і перабудаваных хлявоў. Але менавіта з гэтай нагоды, а не па выніках мадэрнізацыі, пачалося форменнае шаленства.

Варта ўдумацца: Лукашэнка, як рэальны ўладальнік, не ўчыняў разборак з нагоды ўводу новых тэхналогій (пра гэта гаварылася толькі мімаходзь), а патрабаваў «навесці парадак» вакол - галоўнае: «траву пасей» да берага ракі (трэба разумець, да Бярэзіны). Гэта значыць патрэбныя не вытворчасці, а патрабуецца паказуха. За адсутнасць газона будзе адкрытая крымінальная справа, зняты губернатар і г.д. У выніку Лукашэнка прадэманстраваў сябе ў ролі імператара Нерона, які спустошыў імперыю дзеля арганізацыі шэрагу бліскучых спектакляў і оперных арый.

Зразумела, што наменклатура не ў сілах выцягнуць мадэрнізацыю беларускай эканомікі, яна не для таго была створаная і навучаная. Варта зірнуць на Сямашку, які пры Лукашэнку ператвораны ў асноўнага «плакальшчыка» і просьбіта рэсурсаў у Расеі. Нягледзячы на дырэктарскі вопыт, было б дзіўным патрабаваць ад У. Сямашкі талентаў арганізатара ўкаранення новых тэхналогій. Безумоўна, першы віцэ-прэм'ер, натуральна возьмецца, будзе нават старацца, але ў яго нічога не атрымаецца ўжо па аб'ектыўных прычынах - спазніліся, інвестыцый няма, як няма і тэхналогій, уласных дзяржаўных грошай таксама няма, не хапае і кваліфікаваных кадраў.

Татальны дэфіцыт грошай, часу, кадраў і тэхналогій падстаўляе беларускую наменклатуру пад удар прэзідэнцкай улады, якая ад бяссілля сыпле вымовамі, звальненнямі і пагрозамі крымінальных спраў. Так у пачатку XIX стагоддзя імператар Павел кідаўся на пляцы на генералаў і афіцэраў, патрабуючы арыштаў і нават пакаранняў смерцю. Скончыў імператар дрэнна...

Галандскі аўкцыён

На відэа было добра бачна, як світа прэзідэнта яго ненавідзіць. Якія позіркі яны кідалі на А. Лукашэнку, які кідаўся ў розныя бакі! Часам узнікала жудаснае адчуванне, што гэтыя людзі ў чорных паліто і куртках непрыкметна акружаць звар'яцелага кіраўніка дзяржавы і...

Зразумела, што Лукашэнка ўжо пабудаваў свой Міхайлаўскі замак на праспекце Пераможцаў, але, вядома, любыя параўнанні кульгаюць.

І ўсё ж такі, ці ёсць крызіс у беларускай наменклатуры? Часткова ёсць. Падзеі 8 лістапада ў Барысаве прадэманстравалі бюракратыі, што змагацца за мадэрнізацыю не мае ніякага сэнсу. Улада неадэкватная.

Але няма галоўнай прыкметы крызісу дзяржаўнага кіравання - перабежчыкаў. Улада разумее небяспеку такога роду феномену. Менавіта таму яна гэтак жорстка ў свой час паставілася да Аляксандра Казуліна.

Але цяпер не 2006 год. Сітуацыя ў 2014 годзе пакуль амаль не прадказальная. Зразумела, што ў адзін выдатны момант будуць створаныя ідэальныя ўмовы для з'яўлення з нетраў машыны ўлады адрачэнца - уласнага беларускага варыянту Ельцына, які і пачне разбураць аўтарытарную машыну, пры гэтым, што натуральна, не ўяўляючы з сябе прыхільніка паўнавартаснай дэмакратыі.

Вось гэтага і баіцца Лукашэнка. Вось чаму ён кідаецца і гатовы задушыць любога, хто пакуль стаіць побач, кіруючыся прынцыпам «Бей сваіх, каб чужыя баяліся».