Віктар Шэндаровіч: Чаўшэску быў упэўнены ў 100%-вым рэйтынгу за дзень да расстрэлу

Пісьменнік-сатырык і грамадскі дзеяч Віктар Шэндэровіч распавядае, хто вядзе Расею да распаду, пра адносіны бізнэсу і ўлады і аналіз крыві з грамадскага пальца.

Інтэрв'ю з Віктарам Шэндаровічам публікуе сайт «Деловой Петербург».

- Раз мы размаўляем у Пецярбургу, скажыце, што вы думаеце пра будынак другой сцэны Марыінкі.

- У краіне адна ДНК, адзін спосаб жыцця, адны правілы, у дужках - паняцці. Можна зазірнуць у футбольную распранальню, можна зазірнуць у оперны тэатр, можна зазірнуць у войска, яшчэ кудысьці, паскрэбці - але ДНК-то адна, што з пяткі, што з галавы. Пра гэта выдатна напісаў Рыгор Рэўзін: архітэктура - мастацтва сацыяльнае, яна завязаная на ўзровень грамадства. Усё пачынаецца са спосабу вытворчасці тэндэру, з людзей, якія сядзяць у конкурснай камісіі, і заканчваецца прарабам, які не разумее, чаму па суседстве красці можна, а тут нельга. У гэтым дачыненні лёс Марыінкі - гэта яшчэ адно пацверджанне таго, што мы жывем у адной краіне, што краіна, дзе галоўнаму балетмайстру плёскаюць у твар кіслатой, - гэта тая ж самая краіна, дзе адбываюцца чуроўскія выбары. І, уласна, калі хтосьці можа такім чынам заставацца ва ўладзе, то чаму, уласна, такім чынам нельга паступаць з балетмайстрам Вялікага тэатра ў барацьбе за ўладу? Адна краіна, адны звычкі.

- Можа быць, справа ў маральным крызісе краіны, калі не краху?

- У маральным сэнсе сапраўды крызіс, таму што сёння няма ніякай ідэалогіі, нават калі параўноўваць з познім Савецкім Саюзам. Я так доўга жыву, што яшчэ памятаю сумленных камуністаў - людзей, якія ўставалі пры гуках «Інтэрнацыяналу» і не скралі ні капейкі, знаходзячыся на кіруючай партыйнай працы. У выпадку з цяперашняй уладай ніякай ідэалогіі не было зроду, яны ўсе яе высмоктваюць з пальца, падыходзяць з розных бакоў да гэтай дзяўчыны, але нешта дзяўчына не даецца ніяк... Уся іх ідэалогія - гэта «Байкалфінансгруп», і дэвіз «Было вашае - стала нашае» яны рэалізавалі ў поўнай меры. «Адабраць і падзяліць», прычым так, як не снілася ніякаму Шарыкаву, - гэтым яны авалодалі, гэта яны зрабілі, пад гэта яны спрабуюць падагнаць то патрыятызм, то правае, то левае, то Сталыпіна, то сацыяльную ідэю. Поўная эклектыка. Ёсць галоўная бягучая невербалізуемая задача, яна называецца «застацца ва ўладзе і ацалець». З гэтай задачай яны спраўляюцца, а далей накручваюцца анёлачкі, пазалота, нейкія бразготкі... Але вялікая краіна, грамадства без ідэі жыць не можа. Нас сёння нічога не аб'ядноўвае, мы жывем у поўным распадзе. Расея - гэта зборышча разнанакіраваных інтарэсаў, дзе нікога нішто не аб'ядноўвае, акрамя гэтага пашпарта.

- Акрамя, можа быць, тэлепраграмы «Пражэктарпэрысхілтан».

- Дзесяткі мільёнаў чалавек ужо не глядзяць ТБ, калі вы заўважылі. Што, уласна, аб'ядноўвае нас з вамі з Рамзанам Кадыравым, з якуцкімі аленяводамі, Жэрарам Дэпардзье (я вам зараз пералічваю грамадзян Расеі)? Адказ: нічога, акрамя паспарціны чырванаскурай, хоць пасля таго, як тут з'явіўся Жэрар Дэпардзье, ужо і гэта незразумела: пра што гэтая скарыначка? І гісторыя з Дэпардзье была б смешнай, калі не была б сімвалам канчатковага распаду. У дадзеным выпадку Дэпардзье, цалкам прыдатны для ролі Гарганцюа, адыграў ролю гусенка, з якім вы самі ведаеце што зрабілі. Як ставіцца да дзяржавы, якая прытаргоўвае грамадзянствам, пры тым што мы ведаем, што рускія, якія жывуць у Расеі па 10 - 15 гадоў, не могуць атрымаць грамадзянства! Напрыклад, савецкая чэмпіёнка Алімпійскіх гульняў, цяпер беларуская грамадзянка, - у яе недастаткова заслуг перад Расеяй. Колькі часу праходзіць ад распаду маральнага да распаду дзяржаўнага? У розны час па-рознаму, але, відавочна, мы на прамой дарожцы. Прычым заўважу - вядуць да распаду тыя, хто гучней за ўсё крычыць пра патрыятызм.

Гэта таксама традыцыйна: у 1990-м годзе на Другім з'ездзе Савета народных дэпутатаў акадэмік Сахараў прадпрымаў тытанічныя намаганні, каб захаваць СССР. Ён прапаноўваў новую федэральную дамову. Ясна было, што гэтую дамову ўжо не падпісалі б краіны Прыбалтыкі, але Украіна, Беларусь, Казахстан падпісалі б на новых асновах, беручы за аснову ЗША ці Швейцарыю. На Сахарава затупалі нагамі, яго зганялі з трыбуны, крычалі: «Здраднік!» Праз год Саюз проста разламаўся і сышоў у нябыт. У выніку трэба канстатаваць, што Сахараў спрабаваў захаваць Савецкі Саюз, а Палітбюро ЦК КПСС зрабіла ўсё, каб ён распаўся. Сёння мы, так званыя здраднікі, з усіх сіл стараемся захаваць Расею ў яе цяперашніх межах. Але гэта немагчыма зрабіць пры сённяшняй падатковай палітыцы! Залатая Арда брала з рускіх княстваў 10% падатку, а вы ў курсе, колькі бярэ Федэральны цэнтр? Часам - 8 разоў у столькі! Гэта восем Батыяў. У Арды была пісьменная падатковая палітыка. Калі б яны бралі восемдзесят, ім бы зладзілі Кулікова поле значна раней. Не можа існаваць арганізм з рознымі групамі крыві, не могуць спалучацца Ілюмжынаў, Кадыраў і «Сколкава». Там, дзе ёсць дзяржаўнае рэйдэрства, «Байкалфінансгруп», - там не будзе ніякай Сіліконавай даліны. Сёння самы лепшы бізнес - гэта палітыка, блізкасць да Цела. Табе не трэба біцца за паўадсотка рэнтабельнасці, як на Захадзе, навошта, калі можна проста наехаць і адабраць. Можна быць сынам яго аднакашніка, і ты ў 27 гадоў будзеш стромкім банкірам, і ў якасці бонуса табе яшчэ можна будзе збіваць людзей на пешаходным пераходзе без наступстваў.

- Шмат хто кажа і пра маральны крызіс апазіцыі - успамінаючы і абвінавачванні ў адрас Агадамава, і справа Кабанава.

- На Агадамава нічога няма, усё гэта проста высмактанае з пальца, няма ніякай крымінальнай справы ў Нарвегіі. У выпадку з Кабанавым мы маем справу з класічным сафізмам: ведаеце, агуркі смяротна небяспечныя, таму што ўсе, хто еў агуркі, памерлі. Сярод 100 тыс. чалавек, якія выйшлі на пл. Сахарава, быў адзін забойца - і што з гэтага? У Астанкіна знайшлі прычынна-выніковую сувязь! Ужо ніякіх довадаў, акрамя гэтага. Вытворчасць у краіне дэградуе, але яшчэ мацней дэградавалі СМІ, па меншай меры электронныя. У дэмакратычным грамадстве СМІ актуалізуе праблему, якая пачынае абмяркоўвацца грамадствам гучна і падрабязна, і на выхадзе тэлегледачы становяцца выбаршчыкамі! У Францыі, ЗША круглымі суткамі па тэлебачанні абмяркоўваюць вострыя праблемы: мігрантаў, вайну ў Іраку... Хто пераканае тэлегледача, той і зробіць яго сваім выбаршчыкам. Сістэма працуе, і гэта і ёсць функцыя СМІ: не проста пар выпусціць, а актуалізаваць праблему.

У краінах дэмакратыі журналісты ўбіралі прэзідэнтаў. Амерыканскі Буданаў не стаў нацыянальным героем, ён стаў нацыянальнай ганьбай. А журналісты, якія распавялі пра Гуантанама, не былі забітыя, а атрымалі Пулітцэраўскую прэмію. А ў нас з усіх чачэнскіх забойцаў атрымалі тэрміны ўсяго два чалавекі. Назваць вам людзей, якія давялі гэтую справу да расследавання? Паліткоўская, Эстэмірава, Маркелаў. Яны ўсе забітыя. Адну справа яны давялі да прысуду - і нікога няма ў жывых - вось прапорцыя. У такой краіне не можа быць Цукерберга, Гейтса, Сіліконавай даліны - гэта ўсё тоне ў карупцыйнай іржы. Бізнесмены, якія мяркуюць, што ўсярэдзіне гэтай Нігерыі можна працаваць, як у дацкай эканоміцы, займаюцца самападманам.

- Якая альтэрнатыва? Бо апазіцыя не можа дамовіцца.

- Так яны і павінны высвятляць адносіны ў парламенце - Піянткоўскі, Сабчак і Тор! Гэта і ёсць палітыка. Што значыць «падтрымліваць апазіцыю», калі мы гаворым пра бізнэс? У ЗША, у Францыі гэта нармальна. Рэспубліканцы ва ўладзе, а Біл Гейтс падтрымлівае дэмакратаў. І да яго не прыходзіць падатковая, у яго не забіраюць бізнэс. Калі ў нешта бізнесу ў Расеі варта ўкладацца, то гэта аднаўленне сістэмы, дзе будуць сумленныя выбары з роўнымі магчымасцямі, дзе будзе незалежны суд, які бізнесменам таксама спатрэбіцца. Вось ёсць Вольга Раманава і «Русь сидящая», яна займаецца прававым дэмакратычным ціскам на суды. Гэта трэба ці не трэба бізнесмену? Ці ён думае, што Казлова пасадзілі, а яго не пасадзяць?

- А што вы думаеце пра прысуд Квачкову, якія атрымаў 13 гадоў за намер захапіць склад ва Уладзімірскай вобласці?

- Як вы здагадваецеся, я не адчуваю моцнай сімпатыі да Квачкова, але пакаранне абсалютна непрапарцыйна пагрозе і, стала быць, адскочыць у лоб, як кожная гістарычная несправядлівасць. Сёння ёсць бізнес, рынак, з'явілася пакаленне людзей, якія нешта разумеюць у эканоміцы. Але ўсё гэта можа абрынуцца ў адну секунду, таму што слабасць сістэмы вызначаецца слабасцю слабым звяном. І абсалютна ўсё роўна, якія ў вас мышцы, калі ў вас рак: ваша ўменне скакаць у вышыню вам не спатрэбіцца. Адна лічба ў аналізе крыві - і ўсё, астатнія ідэальныя паказчыкі ўжо нічога не вартыя. У грамадстве з такім узроўнем карупцыі і нязменнасцю ўлады, няволяй страчвае сэнс усё астатняе.

У нас няма бізнесменаў, у нас ёсць рабы. І алігархі - рабы, проста вельмі багатыя. Раба можна публічна зневажаць, а ён пасля гэтага будзе нам ручку цалаваць. Таму што чалавек, якому заўтра можна даць лішнія 4 млрд з казны або пасадзіць, не з'яўляецца бізнесменам.

- Адносіны Пуцін - Дзерыпаска ці Пуцін - Хадаркоўскі існуюць на ўсіх узроўнях улады?

- Вядома. У які бы рэгіён я ні прыязджаў у нулявых гадах, мне распавядалі гісторыю пра Хадаркоўскага, толькі з іншымі прозвішчамі. Калі Ігару Іванавічу гэта можна зрабіць з Міхаіл Барысавічам (Хадаркоўскім. - Рэд.), то чаму маёру ФСБ гэта нельга зрабіць з мясцовым бізнесменам? Дарэчы, словазлучэнне «спрэчка гаспадарчых суб'ектаў» належыць Хакамадзе, яна ездзіла ў Амерыку тлумачыць, каб яны не хваляваліся за НТВ. А Чубайс казаў, што рускае войска адраджаецца ў Чачні. Сістэмныя лібералы зрабілі стаўку на Пуціна ў практычным сэнсе, яны шчыра лічылі, што спачатку трэба вычысціць эканоміку, а потым ужо займацца правамі чалавека, свабодамі. Але далей высветлілася, што зададзеныя новыя правілы гульні, даволі афрыканскія, а эканоміка з гэтымі правіламі таксама атрымліваецца афрыканская. Пра гэта мне, не змаўляючыся, распавядаюць сёння і банкіры, і вытворцы... Дыягназ адзін: дэградацыя вытворчасці, выміранне стандартаў якасці, тэхналогій. Гуляць у доўгую гульню нецікава, навошта? Якая можа быць перспектыва на 50 гадоў?! Купіць кітайскае, ледзь падправіць і прадаць даражэй! Я не тэхнолаг, не банкір, не эканаміст, я бяру аналіз крыві толькі з грамадскага пальца - але кровазварот-та адзін.

- Зараз дня не праходзіць без якіх-небудзь новых ператрусаў ва ўладных структурах ці публічных разносаў, як у выпадку з Білалавым.

- Зараз няма ніякіх трыццатых хоць бы таму, што для масавых рэпрэсій патрэбна ідэалогія. Рэпрэсіі ёсць, але яны носяць кропкавы характар  у адносінах да лідэраў апазіцыі. А ў выпадку з Білалавым гэта гульня на апярэджанне. Скраў «не па чыне», стала ясна, што зараз выбухне грамадскі скандал, і, з майго пункту гледжання, Пуцін вырашыў ударыць на апярэджанне. А хто паставіў гэтых людзей? Яны што, з Марса прыляцелі? Іх Навальны прызначыў? Апазіцыя? Ён 13 гадоў кіруе гэтай краінай. І кожны раз як Бог з машыны з'яўляецца і кажа: як, вы крадзеце? Фу-фу-фу! У дэмакратычнай сістэме гэта немагчыма, а тут ён сам выступае ў ролі Госпада Бога. Толькі карысна памятаць, чым скончыліся 42 гады бесперапыннага шчасця народнага ў Лівіі. Гэта яго праблема, але гэта ўжо і наша праблема - ён не можа ўжо сысці ад улады, ён надта добра разумее, што ён ужо не можа пайсці на дыбачках, ціха аддаўшы ўладу. Інтанацыя Інтэрнэту моцна змянілася за год. Там ужо кроў, праламаныя галовы, гады ў турме - а не проста «мяне выгналі з НТВ» узору 2001 года. Пуцін разумее, што проста так пайсці і стаць Сарказі ўжо не атрымаецца. І Бруні-та няма, але гэта ўжо другая праблема. Калі па ТБ уявіць сабе замест Пятра Талстога Олю Раманаву, якая распавядае змест дакладу «Пуцін: вынікі» - безацэнкава, толькі факты. Мы захлынемся ў фактуры, нам хлусіць не трэба.

Ён выдатна разумее, што яму ўжо нельга сыходзіць. Ён ужо сам сябе прыкаваў, як той аўстрыйскі кулямётчык. Адэкватнасці няма і быць не можа, таму што ён ужо сілкуецца той інфармацыяй, якую яму даюць людзі, якія баяцца яго засмуціць. Гэта тыпавая праблема ўсіх аўтарытарных рэжымаў: яны спачатку перамагаюць вольную журналістыку, а потым падаюць ахвярай уласнай недасведчанасці. Чаўшэску быў упэўнены, што ў яго 100%-вы рэйтынг, за дзень да расстрэлу, таму што яму ніхто не мог далажыць пра рэальнае становішча спраў.

Галоўны ўрок гісторыі, казаў Бернард Шоў, заключаецца ў тым, што ніхто не выносіць урокаў з урокаў гісторыі. А мы маем справу з троечнікамі. У іх няма гістарычнага мыслення і ўзяцца няма адкуль. Калі людзі з такім кругаглядам і манерамі пачынаюць кіраваць дзяржавай, на выхадзе мы маем тое, што мы маем.

Альфрэд Кох - персона неадназначная, але дасведчаная. У сваім блогу ён нядаўна напісаў пра тое, як у перыяд Балотнай і Сахарава група сістэмных лібералаў, якія маюць доступ ва ўладу, учыніла мазгавы штурм на тэму плыўнага сыходу ВУП ад улады. І быццам бы нават прыдумалі яны такі складаны хупавы механізм, але, як піша Кох, усё гэта абламалася па простай прычыне: яны не знайшлі чалавека, які пагадзіўся б усё гэта яму перадаць. Страшна! На гэтым скончылася сістэмная ліберальная дэмакратыя. Ніхто не можа сказаць, як у Шварца: «Ты голы, стары дурань! Разумееш? Голы, голы, голы!» Самае слабае звяно ў Расеі сёння - гэта грамадзянская супольнасць. І, на жаль, бясплатны таджык і дарагая нафта - не замена свабодзе і закону.