Канец беларускай казкі

Толькі цуд зможа ўратаваць беларускую эканоміку ад правалу.

Доўгія гады эканоміку Беларусі падтрымлівалі велізарныя расейскія датацыі. Крэмль стаміўся і цуд знямог - пасля асобасных свабод выпарыліся і сацыяльныя стандарты, піша Аляксандр Пасховер у часопісе «Корреспондент» ад 12 ліпеня 2013 года.

На высокай трыбуне кіраўнік Беларусі, апрануты ў мундзір маршала, заклікае салдат і афіцэраў, якія стаяць перад ім, быць пільнымі, піша аўтар артыкула. Навакольны свет выпрабоўвае на трываласць іх краіну, паведамляе ён удзельнікам парада з нагоды Дня Незалежнасці Беларусі 3 ліпеня.

«У якасці ціску выкарыстоўваюцца не толькі сілавыя метады, але і эканамічны дыктат, інфармацыйныя войны», - наводзіць жах на прысутных Аляксандр Лукашэнка.

За дзействам назіраюць ганаровыя госці, якія прыбылі з Кубы, з Венесуэлы і Лаоса. У асяроддзі такога сацрэалізму і прайшло адно з асноўных святаў краіны. Тут Лукашэнка прадэманстраваў суайчыннікам непахіснасць сваёй лініі, якую ён гне вось ужо 19 гадоў.

Траекторыю гэтай лініі з высокай доляй іроніі апісаў Леанід Заіка, кіраўнік беларускага аналітычнага цэнтра Стратэгія.

«У міжнароднай транскрыпцыі Беларусь пазначаецца як by, - кажа навуковец-эканаміст. - Я ў гэтым бачу сакральны сэнс, па-ангельску гэта значыць «быць пры кімсьці». By oil - пры нафце. By gas - пры газе».

Без датацыі Расеі, без знешніх рынкаў беларуская мадэль не можа існаваць

Апора на расейскія вуглевадароды і ёсць таемная зброя вярхоўнага камандуючага Беларусі. Перапрацоўка сыравіны, якая даставалася Лукашэнку ўтрая танней, чым усяму астатняму свету, дазваляла атрымліваць прыстойныя даходы, якія складалі да 49% ад усяго беларускага экспарту. Да таго ж нацыянальнаму машынабудаванню быў гарантаваны бесперашкодны доступ на велізарныя рынкі РФ, куды сыходзіла сельгастэхніка, грузавыя аўтамабілі і г. д. І вось цяпер усё пайшло не так.

У 2011-м беларускі рубель абясцэніўся больш чым на 100%. Ратавацца ад дэфолту прыйшлося саступкай Маскве самых салодкіх актываў.

«[Аляксандр] Сурыкаў, амбасадар Расеі, выразна сказаў: хочаце грошай, давайце актывы», - кажа эксперт Антон Балтачко.

Гэты год таксама не цукар. Экспарт у Еўразвяз скараціўся амаль удвая, а імпарт узрос больш чым на чвэрць. Беларусь зноў вырвалася ў чэмпіёны Еўропы па тэмпах інфляцыі, і відавочнае стала яўным.

«Адбыўся канец сацыяльна-эканамічнай мадэлі, якая трымаецца на ўплыве дзяржавы, - рэзюмуе Балтачко. - Без датацыі Расеі, без знешніх рынкаў беларуская мадэль не можа існаваць».

Звычайны цуд

На пытанне, як змянілася ваша жыццё ў перыяд эканамічнага крызісу, выпадковы мінак, як высветлілася пазней, вядомы менскі архітэктар Арсэн Сардараў, адказаў вельмі двухсэнсоўна: «Я як купляў хлеб, малако, смятану, радзей - мяса, так і купляю іх цяпер. На свята магу купіць віна ці гарэлкі, мяне гэта не гняце».

Вымяраць якасць жыцця мінімальным прадуктовым наборам уласціва для досыць бедных эканомік, да якіх адносіцца і Беларусь.

Два гады таму краіна перажыла нечуванае абясцэньванне нацыянальнай валюты - 108% за год. У гэтым годзе мясцовыя эксперты прагназуюць інфляцыю на ўзроўні 36%, у шэсць разоў вышэй чаканай ва Украіне. Гэта кантынентальны рэкорд.

А пачаліся ўсе праблемы для Беларусі ў 2009-м, калі Расея павысіла для яе кошт газу і нафты. Нягледзячы на гэта, Лукашэнка, атрымаўшы крэдыт МВФ, у папулісцкім парыве кінуў яго на павышэнне заробкаў напярэдадні выбараў у 2010 годзе.

Два гады таму краіна перажыла нечуванае абясцэньванне нацыянальнай валюты - 108% за год

Эканоміка Беларусі пратрымалася яшчэ год і абвалілася. «Фактычна ўсе крамы былі спустошаныя, - успамінае Балтачко наступствы крызісу 2011 года. - Былі выкупленыя халадзільнікі, пральныя машыны. Людзі ставілі дома два халадзільнікі, потым перапрадавалі».

Каб утрымаць грошы ў банках, дэпазітныя стаўкі былі раздзьмутыя да 60% гадавых. Адсоткі на крэдыты пераадолелі планку ў 100% гадавых.

З мэтай кампенсаваць страты насельніцтва і не страціць ўсенародную любоў прэзідэнт выдаў указ устанавіць па краіне сярэдні заробак у $500. Гэты этап ужо пройдзены, да канца года Беларусь выйдзе на $600, наступная вышыня - $1 тыс.

Яраслаў Раманчук, кіраўнік Навукова-даследчага цэнтра Мізэса, кажа, што кіраўнікам дзяржпрадпрыемстваў ад такіх указаў ні холадна ні горача, так як яны атрымліваюць з дзяржбанку танныя, а то і бясплатныя крэдыты.

«Дырэктары ніяк не зацікаўленыя ў капіталізацыі кампаніі, павышэнні кошту брэнда, заваёве долі рынку, - тлумачыць у нядаўнім мінулым кандыдат у прэзідэнты Беларусі. - Гэта той жа савок, які і працуе ў логіцы саўка. Адсюль і складскія запасы».

Складскія запасы - тэма нумар адзін цяперашняй беларускай рэчаіснасці. З пачатку года экспарт у Расею праваліўся як ніколі раней. На 18% здуліся пастаўкі трактароў, амаль на 50% - пастаўкі грузавых аўтамабіляў. У 2012 годзе РФ уступіла ў СГА, імпартныя пошліны абнуліліся і прадукцыя сусветнага машынабудавання стала для краіны больш даступнай. Купляць беларускія машыны, якія зараз саступалі не толькі якасцю, але і коштам, стала бессэнсоўна.

Пачаліся ўсе праблемы для Беларусі ў 2009-м, калі Расея падвысіла для яе кошт газу і нафты.

Паколькі ў свеце ніколі не было вялікага ажыятажу вакол тавараў Made in Belarus, абвал экспарту ў Расею балюча ўдарыў па беларускіх прадпрыемствах. Склады фабрык і заводаў забітыя пад завязку. Замарожаная прадукцыя на суму каля $4 млрд. Гэта амаль трэцяя частка гадавога даходу дзяржбюджэту.

<>i«Мы сутыкнуліся з класічным крызісам перавытворчасці, - падхоплівае тэму Заіка. - Гэта прыкмета капіталістычнай эканомікі, а ёю спрабуюць кіраваць па-сацыялістычнаму. Хлопцы, вы выраблялі прадукцыю, якая неканкурэнтная, дарагая, высокія выдаткі. Адны дурні выраблялі тавары, цяпер іншыя дурні думаюць, куды іх падзець».

З-за прамысловага застою адбываецца рост коштаў і камунальных тарыфаў. Пасля лютаўскага павышэння Лукашэнка публічна раскрытыкаваў урад: «Хопіць. Трэба спыніцца». Але з 1 чэрвеня тарыфы зноў выраслі. З пачатку 2013-га электрычнасць для насельніцтва падаражэла ўжо на 35%. У якасці маральнай кампенсацыі спажыўцам штодня роўна ў 21:00 у навінах Лукашэнка распякае нядбайных начальнікаў прадпрыемстваў і калгасаў. На вачах тэлегледачоў дырэктары пазбаўляюцца крэслаў, і на іх месца прызначаюць новыя кадры.

Друкаваныя СМІ таксама асвятляюць падзеі ў зберагалых танах.

«Учора чытаю цэнтральную газету Рэспубліка, - распавядае Балтачко. - Там быў артыкул пра нашу эканамічную сітуацыю, а ў канцы фраза «неабходна крыху пачакаць». Беларусы гэтым і падкормліваюцца, ім ніхто не кажа, якія змены неабходныя».

Два бакі аднаго медаля

Беларускі эканамічны цуд апошніх гадоў - медаль з двума бакамі. На адным баку Лукашэнка, на другім - таксама Лукашэнка. На першым ён стаіць з працягнутай рукой, зазіраючы за сцяну Крамля, на другім раздае субсідыі прамысловасці, якая бяднее, распісвае працоўныя планы фабрыкам і заводам, рабочым і сялянам.

Добры бок медаля бачыць увесь свет. Эканоміка Беларусі цалкам залежыць ад настрою Масквы. Да апошняга часу кіраўніцтва РФ старанна падтрымлівала беларускую эканоміку.

«У мяне было выступленне на савеце па знешняй палітыцы, - кажа Заіка. - Калі я паведаміў, што Беларусь атрымлівае схаванае субсідаванне на ўзроўні $8 млрд, усе былі здзіўленыя. Няўжо так шмат?».

Шмат - гэта мякка сказана. Калі эксперт не перабольшвае, то гаворка ідзе пра суму, якая перавышае палову гадавых даходаў дзяржбюджэту. Механізм субсідавання Корреспонденту дэманструе Раманчук: «Нафту мы атрымлівалі па $400, а не па $850-900. Газ - па $175, а не $450, плюс доступ [беларускіх тавараў] на расейскі рынак. Усё гэта і ёсць перавагі, якія беларускае кіраўніцтва капіталізавала, манетызавала».

Дырэктар Нацыянальнага агенцтва інвестыцый і прыватызацыі Беларусі Зміцер Клеўжыц не бачыць нічога незвычайнага ў тым, што Расея займае палову прасторы ў знешнеэканамічнай дзейнасці беларусаў. Па-першае, расейцы валодаюць досыць вялікім капіталам, па-другое, у гэтых краін агульная эканамічная прастора і празрыстая дзяржаўная мяжа. «Ментальна мы вельмі падобныя, што таксама важна пры вядзенні бізнесу», - кажа чыноўнік.

Так ці інакш, у абмен на эканамічныя прэферэнцыі Масква зацягнула самыя салодкія актывы Беларусі пад сваю арбіту. На піку крызісу 2011 года ўсяго за адзін месяц Лукашэнка прадаў Газпраму другую палову Белтрансгаза за $2,5 млрд. Акрамя грошай Лукашэнка зноў атрымаў прымальны кошт на вуглевадароды.

Таксама пад заклад аднаго з мясцовых нафтаперапрацоўчых заводаў выдадзены расейскі крэдыт, фармальна - на развіццё Беларуськалія. Балтачко распавядае, што на самой справе гэтыя грошы прадпрыемства перадало ў золатавалютныя рэзервы, каб стабілізаваць сітуацыю з дзяржаўныай пазыкай краіны.

І вось цяпер, каб выжыць, Беларусь просіць у Масквы крэдыт у $2 млрд. Сурыкаў, амбасадар Расеі ў Беларусі, запэўнівае: грошы не праблема. Праблема, на што менавіта яны пойдуць.

«Пры ручным кіраванні, жорсткім адміністрацыйным рэгуляванні і планаванні мадэрнізацыя складана рэалізуемая, якія грошы ні ўкідвай», - выказвае Сурыкаў афіцыйную пазіцыю Крамля. Далей ён тлумачыць, што пазыку можна атрымаць толькі на развіццё тых беларускіх прадпрыемстваў, у якіх будзе расейская доля. Гаворка ідзе пра такія кампаніі, як МАЗ і КамАЗ, Гродна Азот (найбуйнейшае прадпрыемства нафтахімічнага комплексу Беларусі, якое ўваходзіць у канцэрн Белнафтахім), і г. д.

У абмен на эканамічныя прэферэнцыі Масква зацягнула самыя салодкія актывы Беларусі пад сваю арбіту

«Расея пачынае халаднець да Беларусі. Гэта відаць па афіцыйных сустрэчах. [Прэзідэнт РФ Уладзімір] Пуцін не дае аўдыенцыі беларускаму лідару, - канстатуе Балтачко. - Калі эканоміка вытрымае, то толькі пры знешніх уліваннях».

Лукашэнка старанна шукае гэтыя знешнія рэсурсы. Яны могуць быць здабытыя з дапамогай прыватызацыі або ж за кошт крэдытаў у міжнародных арганізацыях. Апытаныя эксперты ўпэўненыя, што толькі цуд зможа зберагчы краіну ад правалу. Клеўжыц не падзяляе падобны песімізм.

«Канчатковая мэта - гэта, зразумела, не «цуд», як вы выказаліся, а мадэрнізацыя беларускай эканомікі, - сцвярджае ён. - Мы шукаем шляхі, як гэта зрабіць».

Пакуль Клеўжыц шукае, Лукашэнка ў звыклым стылі дзейнічае, дэманструючы другі бок медаля беларускай эканомікі. Ён нястомна тыражуе распараджэнні, паказваючы, як кіраваць эканомікай малых і вялікіх прадпрыемстваў. У навінах ідуць доўгія сюжэты, дзе дырэктары буйных і дробных прадпрыемстваў атрымліваюць рэкамендацыі па паляпшэнні працэсаў вытворчасці і гандлю.

«Лукашэнка сам вызначае, што па якому кошту павінна прадавацца, - прыводзіць прыклад Балтачко. - Тыдзень таму ён вызначыў кошт квадратнага метра, сказаў, што ён павінен быць прывязаны да сярэдняй зарплаты. У сельскай гаспадарцы ён распавядае, як трэба вырошчваць бульбу, якія трэба адкрыць малочныя фермы, гэта ўсё адбываецца ў ручным кіраванні, тут няма рынку».

Эксперт кажа, за апошнія 10 гадоў у сельскую гаспадарку былі накіраваныя датацыі на суму $49 млрд. Гэта больш чым прамыя замежныя інвестыцыі за ўсю гісторыю Беларусі.

«Аддача мінімальная, - рэзюмуе ён. - Яна дагэтуль нізкарэнтабельная, у некаторых сферах сыходзіць у мінус. Калі дзяржава вырашае, у якую сферу ўкладваць, то часцей за ўсё гэтая сфера правальваецца».