Беларуская мова да Вязьмы і Жыздры

Межы беларускасцi значна шырэйшыя, чым выдаецца.

Для «Новага часу» гаворыць гісторык Андрэй Вашкевіч.

Калі ўзяць этнаграфічную мапу Яўхіма Карскага, заснаваную на гаворках, то можам убачыць: беларусы ў ваколіцах Бранску, далёка за Смаленскам, пад Вязьмай і г.д. У яго мапу ўвайшлі вялізныя тэрыторыі, якія альбо ніколі не знаходзіліся ў складзе ВКЛ, альбо знаходзіліся там вельмі кароткі перыяд — літаральна некалькі дзесяцігоддзяў. То бок, казаць аб тым, што наша мова фармавалася ў кантэксце ВКЛ пад уплывам дзяржаўнай палітыкі, — не выпадае.

І тут мы падыходзім да цікавай гіпотэзы. Згодна ёй, беларуская мова — гэта накладзеная на балцкія гаворкі старажытнаруская мова. Такім чынам рэальны распаўсюд протабеларускай мовы сягаў усіх тых тэрыторыяў, дзе адбываўся балта-славянскі кантакт. Колішні балцкі абшар да нашэсця славянскай мовы амаль ідэальна накладаецца на тэрыторыю распаўсюду беларускіх гаворак паводле Карскага і нават паводле больш ранніх даследчыкаў.

Асабліва добра гэта бачна па ўсходняй мяжы распаўсюду беларускай і рускай мовы. Паводле Карскага, мяжа беларускай мовы праходзіла ў некалькіх кіламетрах на захад ад Бранску. Калі браць сучасную палітычную мапу, то гэта недзе на 100 кіламетраў углыб тэрыторыі РФ ад дзяржаўнай мяжы Беларусі.

Але вось цікавая гісторыя, запісаная яшчэ ў 1847 годзе, за 15 гадоў да нараджэння Карскага. Іван Тургенеў у сваіх «Нататках паляўнічага» дае апісанне абшару, які знаходзіцца яшчэ на 80 кіламетраў на ўсход ад Бранску (то бок на 180 кіламетраў углыб сучаснай Расіі). Аўтар апісвае калужскага і арлоўскага мужыка, якія належаць ледзьве не да розных фізіялагічных відаў: настолькі моцны кантраст:

«Кому случалось из Болховского уезда перебираться в Жиздринский, того, вероятно, поражала резкая разница между породой людей в Орловской губернии и калужской породой. Орловский мужик невелик ростом, сутуловат, угрюм, глядит исподлобья, живет в дрянных осиновых избенках, ходит на барщину, торговлей не занимается, ест плохо, носит лапти; калужский оброчный мужик обитает в просторных сосновых избах, высок ростом, глядит смело и весело, лицом чист и бел, торгует маслом и дегтем и по праздникам ходит в сапогах. Орловская деревня (мы говорим о восточной части Орловской губернии) обыкновенно расположена среди распаханных полей, близ оврага, кое-как превращенного в грязный пруд. Кроме немногих ракит, всегда готовых к услугам, да двух-трех тощих берез, деревца на версту кругом не увидишь; изба лепится к избе, крыши закиданы гнилой соломой… Калужская деревня, напротив, большею частью окружена лесом; избы стоят вольней и прямей, крыты тесом; ворота плотно запираются, плетень на задворке не разметан и не вывалился наружу, не зовет в гости всякую прохожую свинью…»

Иван Тургенев «Хорь и Калиныч»

Самае цікавае, што Болхаўскі ўезд — гэта лесастэп, а Жыздра ў Калужскай губерні — гэта лясная тэрыторыя, яна адносіцца да нашага абшару. Апісаная тэрыторыя і ёсць, па сутнасці, мяжой балта-славянскага кантакту. Цалкам магчыма, што Тургенеў апісваў з аднаго боку беларускамоўнага славяна-балта, «высокага, тварам белага і чыстага», а вось арлоўскі мужык у лапцях — гэта 100-адсоткавы «вялікарус».

Зусім не выключана, што яшчэ ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя па-беларуску размаўлялі пад Жыздрай у 180 кіламетрах ад сучаснай беларуска-расійскай мяжы, але тады наўпрост ніхто гэтага не фіксаваў.

Размова ідзе пра верхнія прыокскія княствы, якія былі ў складзе ВКЛ гадоў 50–60 у XV стагоддзі, прычым уваходзілі на аўтаномных умовах. Зразумела, што ў той час і ў тых умовах навучыць мясцовых жыхароў размаўляць па-старабеларуску было наўпрост немагчыма: беларускасць у іх была нашмат глыбей.