Як пінчук Дэвід Шэнберг стаў свяцілам навукі ў галіне звышправоднасці
1- 27.06.2019, 11:38
- 8,525
З'яву звышправоднасці ўпершыню заўважылі ў год нараджэння будучага навукоўца.
Сайт kp.by апавёў пра нашага земляка – навукоўцу Дэвіда Шэнберга, які здзейсніў прарыў у галіне звышправоднасці металаў.
З'яву звышправоднасці ўпершыню заўважылі ў год нараджэння будучага навукоўца
Дэвід нарадзіўся ў Пінску 4 студзеня 1911 года. У тым самым годзе галандскі фізік Хейке Камерлінг-Онэс упершыню назіраў з'яву, якая пазней атрымала назву звышправоднасці. Супадзенне ці не, але праз некаторы час Дэвід стане адным з асноўных навукоўцаў у галіне звышправоднасці металаў. Гэта лёс!
Дэвід Шэнберг быў малодшым дзіцем у сям'і. Ягоны бацька меў брытанскае грамадзянства. І калі Дэвіду было тры гады, сям'я пераехала ў Англію. А праз тры тыдні пачалася Першая сусветная вайна.
Ва ўзросце васьмі гадоў Дэвіда аддалі вучыцца ў адну з самых прэстыжных прыватных школаў Лондана, якая была заснаваная Эдвардам Латымерам яшчэ ў 1624 годзе. 10 гадоў Дэвід навучаўся матэматыцы і натуральным навукам, пры гэтым вельмі мала аддаючы ўвагі класічным мовам. У кастрычніку 1929 года ён скончыў школу, атрымаў стыпендыю і паступіў у Трыніці-коледж у Кембрыджы, каб навучацца матэматыцы, але з парады бацькі заняўся фізікай. Гэта адна з самых лепшых навучальных і навуковых установаў свету. Дастаткова сказаць, што ейныя супрацоўнікі атрымалі 31 Нобелеўскую прэмію, а сярод ейных выпускнікоў былі Язэп Ньютан, Фрэнсіс Бэкан, лорд Байран, Уладзімір Набокаў. Атрымаўшы дыплом у 1932 годзе, Дэвід Шэнберг звязаў сябе з Трыніці-коледжам на ўсё астатняе жыццё. Тут жа ў 1935 годзе ён атрымаў доктарскую ступень, прадоўжыў даследаванні ў галіне фізікі нізкіх тэмператураў і магнетызму і загадваў кафедрай з 1944-га – аж да сваёй адстаўкі ў 1978-м.
Спецыяльна для Дэвіда на грошы Каралеўскага таварыства пабудавалі «навуковы каворкінг»
Будучы яшчэ студэнтам, Дэвід Шэнберг спадабаўся вялікаму брытанскаму навукоўцу, лаўрэату Нобелеўскай прэміі, бацьку ядзернай фізікі Эрнэсту Радэрфорду. Радэрфорд запрасіў Шэнберга ў Кавендышскую лабараторыю, якой ён загадваў. Да таго часу там працаваў выбітны расейскі навуковец, таксама лаўрэат Нобелеўскай прэміі, Пётр Леанідавіч Капіца. Спецыяльна для яго, на патрабаванне Рэзерфорда, на грошы Каралеўскага таварыства была пабудаваная адмысловая лабараторыя, дырэктарам якой з'яўляўся Капіца. Дэвід Шэнберг пачаў працаваць пад кіраўніцтвам Капіцы, яны блізка стасаваліся і засталіся сябрамі на ўсё жыццё.
У лабараторыі была створаная сапраўдная творчая атмасфера, як цяпер сказалі б – каворкінг. Навукоўцы маглі свабодна абменьвацца ідэямі і вынікамі сваіх даследаванняў. Аднак пасля двух гадоў супольнай навуковай працы Капіца, які адпрацаваў у Лондане 13 гадоў, у 1934 годзе вярнуўся ў Маскву, адкуль Сталін больш яго не выпусціў. А Дэвід Шэнберг паспяхова прадоўжыў даследаванні, пачатыя Капіцам. Ён вёў ліставанне і з іншым вялікім савецкім фізікам – Львом Давыдавічам Ландау. У 1937 годзе, падчас гадавой камандзіроўкі Шэнберга яны разам працавалі ў Маскве. Вынікам гэтай супольнай працы стала апублікаваная ў 1938 годзе ў Кембрыджы фундаментальная праца «Звышправоднасць», прысвечаная Ландау.
Дэвід Шэнберг працаваў у галіне фізікі цвёрдага цела, фізікі нізкіх тэмператураў, звышправоднасці, магнетызму. У 1939 годзе ён адкрыў эфект дэ Гааза – ван Альфена ў многіх металах, пабудаваў ягоную тэорыю і выкарыстоўваў для вызначэння формы і памераў паверхні Фермі, а таксама патлумачыў, чаму некаторыя металы вышэйшыя за іншыя ў правядзенні электрычнасці. Дзякуючы Шэнбергу гэты эфект ператварыўся ў магутны сродак даследавання паверхні Фермі металаў. Сярод іншага, ён вывучыў энэргетычны спектр вісмуту і вызначыў ягоню паверхню Фермі. Выканаў піянерскія даследаванні глыбіні пранікнення магнітнага поля ў звышправаднік. Зрабіў унёсак у вывучэнне звышправоднага стану.
Сямейнае жыццё Дэвід Шэнберг звязаў з жанчынай-навукоўцай. Іхні сын таксама стаў навукоўцам
У пачатку 1940 года Дэвід сустрэў сваё каханне. Падчас палітычных сходаў ён пазнаёміўся з Кэтрын Фелісіці Фішман – яна таксама была навукоўцай, на пяць гадоў старэйшай за Дэвіда. Кэтрын была дыпламаваным спецыялістам фізіялогіі Лонданскага ўніверсітэцкага коледжа і займалася біялагічнымі даследаваннямі культуры тканкі ў Кембрыджы. Кэтрын была расейскага паходжання, але ейная сям'я з’ехала з Расеі яшчэ да яе нараджэння. Ейныя дзед і бацька працавалі ў Брусэлі, а сама Кэтрын нарадзілася ў Бельгіі. У сакавіку таго года яны пажаніліся. У іх нарадзіліся дзве дачкі – Эн і Джэйн – і сын Пітэр, які праз дзесяцігоддзі стаў доктарам псіхіятрычных навук. Дэвід і Кэйт хутка асталяваліся ў аднапавярховым доме. Спачатку гэта было ў прадмесцях Кембрыджа, але калі Клініка Адэнбрук пашыралася ад цэнтра горада, яны пачалі жыць у самым сэрцы актыўнай медыцынскай і даследчай супольнасці. Дом атачалі вялікія сады, і таму ён заставаўся ізаляваным месцам, куды запрашаліся летам студэнты-даследнікі і шматлікія сябры з-за мяжы.
У 1944 годзе Дэвід Шэнберг атрымаў з рук караля Георга VI адну з найвышэйшых узнагародаў Вялікай Брытаніі – ордэн Брытанскай імперыі. Пасля Другой сусветнай вайны ён займаўся аднаўленнем сваёй лабараторыі. У ёй вяліся даследаванні паралельна з маскоўскімі, хоць жалезная заслона разарвала асабістыя стасункі паміж навукоўцамі. У 1953 годзе Дэвід Шэнберг быў абраны чальцом Каралеўскага таварыства. Яго запрашалі чытаць лекцыі найбуйнейшыя ўніверсітэты Еўропы і Паўночнай Амерыкі, нават Індыі і такой экзатычнай у тыя часы краіны, як Шры-Ланка. Ён чытаў курсы лекцый у фізіцы і лекцыі памяці свайго настаўніка Рэзерфорда. Пры гэтым ён прадаўжаў выкладаць у сваёй alma mater – Трыніці-коледжы, падрыхтаваў цэлую плеяду таленавітых фізікаў, апублікаваў кнігі і навуковыя працы ў фізіцы нізкіх тэмператураў і магнетызме. У 1964 годзе ён атрымаў прэстыжную прэмію Фрыца Лондана, якая ўручаецца раз на тры гады навукоўцам, якія зрабілі выбітны эксперыментальны і тэарэтычны ўнёсак у галіне фізікі нізкіх тэмператураў.
Вярнуцца ў СССР Дэвід Шэнберг змог толькі пасля смерці Сталіна
Пасля смерці Сталіна, калі ў СССР пачалася «адліга», Дэвід Шэнберг некалькі разоў прыязджаў у Маскву. Ён змог нарэшце сустрэцца са сваімі настаўнікамі, якіх шанаваў, і абзавесціся новымі сяброўскімі сувязямі. Віталь Лазаравіч Гінзбург, яшчэ адзін нобелеўскі лаўрэат, часта гасцяваў у ягоным доме ў Кембрыджы і пакінуў пра яго цёплыя ўспаміны. Будучы глыбока старым, Шэнберг кранальна даглядаў за сваёй жонкай Кэтрын, калі яна была прыкаваная да ложка. Разам яны пражылі больш за 50 гадоў. Практычна да апошніх дзён жыцця, ужо пасля выхаду на пенсію, ён вёў навуковую і выкладніцкую дзейнасць. У 1984 годзе выйшла з друку навуковая праца «Магнітныя ваганні ў металах», а ў 1990 годзе – кніга ўспамінаў «Капіца ў Кембрыджы і Маскве», што лішні раз падкрэслівае глыбокую чалавечую прыхільнасць Шэнберга да свайго настаўніка.
У 1982 годзе Шэнберг быў абраны ганаровым чальцом Амерыканскай акадэміі мастацтваў і навук, а ў 1995 годзе яму была ўручаная медаль Х'юз Каралеўскага таварыства за выдатны ўнёсак у навуку ў галіне электроннай структуры цвёрдых целаў, сярод іншага, выкарыстанне метадаў нізкіх тэмператураў (так званы эфект дэ Гааза – ван Альфена), вызначэнне паверхні Фермі многіх металаў. У 2000 годзе ў Кавендышскай лабараторыі быў усталяваны бюст Дэвіда Шэнберга.
Дэвід Язэпавіч Шэнберг пражыў доўгае і вельмі цікавае жыццё. Выбітны фізік і эксперыментатар, ён сябраваў з геніяльнымі навукоўцамі і стасункаваў з вялікімі палітыкамі. Будучы касмапалітам і экстравертам, ён аб'ездзіў увесь свет, убіраючы, як губка, усё найлепшае і шчодра аддаючы гэта іншым. Без ягоных даследаванняў і адкрыццяў немагчыма ўявіць сучасную навуку.
Памёр Дэвід Шэнберг 10 сакавіка 2004 года ва ўзросце 93 гадоў. Ён быў навукоўцам, які зрабіў велізарны ўплыў на развіццё сучаснай навукі, абсалютна рэалізаваў свой творчы патэнцыял, і глыбокім вернікам у сапраўдныя пачуцці і повязі.
